فاصله‌گیری خاموش ترکیه و روسیه در قزاقستان
روسیه، چین و ایران همچنین رویدادهای خشونت‌آمیز در قزاقستان را به‌عنوان زنجیره‌ای از «انقلاب‌های رنگی» می‌شناسند که توسط ایالات متحده و دیگر قدرت‌های غربی برای دستیابی به تغییر رژیم و بی‌ثبات کردن اوراسیا ایجاد و تحریک می‌گردد. چه موجه باشد و چه نباشد، این سه کشور با هم تمایل به مهار گسترش ایالات متحده در آسیای مرکزی دارند.
قزاقستان که مدت‌ها به‌عنوان قطب ثبات در آسیای مرکزی تلقی می‌شد، اخیراً با جدی‌ترین بحران سیاسی خود روبرو شده است. آنچه به‌عنوان واکنش عمومی به افزایش قیمت سوخت در مناطق نفت‌خیز غرب آغاز شد، قبل از اینکه در بزرگ‌ترین شهر کشور، آلماتی، به خشونت تبدیل شود، با درخواست‌های بی‌سابقه‌ای برای اصلاحات، به‌سرعت در سراسر کشور گسترش یافت.
جنبش اعتراضی در قزاقستان با تصرف و آتش زدن ساختمان‌های دولتی توسط معترضان به‌سرعت به خشونت تبدیل شد. رئیس‌جمهور قاسم جومارت توکایف پس از ناکامی در فرونشاندن ناآرامی‌ها، برای به‌دست گرفتن کنترل مجدد، عملیات ضدِ تروریستی را راه‌اندازی کرد و از سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه درخواست کمک نظامی کرد.
در ۵ ژانویه، سازمان پیمان امنیت جمعی با اعزام نیروهای حافظ صلح خود موافقت کرد. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و رئیس شورای امنیت جمعی سازمان پیمان امنیت جمعی در یک پست فیسبوکی تأیید کرد که سازمان پیمان امنیت جمعی نیروهای حافظ صلح را به درخواست این کشور به قزاقستان اعزام خواهد کرد.
در این زمینه اما سئوالاتی باقی می‌ماند: چرا قزاقستان از روسیه درخواست کمک کرد و برای این کار چرا روسیه را بر کشورهای ترک ترجیح داد؟ نگاه روسیه، چین و ایران به این رویدادها چگونه بوده است؟ موضع ترکیه چه بود و آیا ترکیه در این بحران نقشی داشت؟
بحران در قزاقستان
قزاقستان نه‌تنها به‌دلیل ذخایر بزرگ نفت و ذخایر اورانیوم، بلکه به‌دلیل نزدیکی به روسیه، چین، ایران و شبه قاره آسیای جنوبی، موقعیتی استراتژیک در اوراسیا دارد. امنیت و ثبات قزاقستان برای همه قدرت‌های بزرگ از منافع حیاتی است. در تمام دوران ریاست‌جمهوری پیشین نورسلطان نظربایف، آستانه به‌دنبال ایجاد یک سیستم امنیت جمعی در اوراسیا بود که از ظهور یک قدرت مسلط جلوگیری کند. سیاست خارجی «چند جانبه» ** قزاقستان قادر به ایجاد توازن و پیگیری روابط همکاری با همه قدرت‌های بزرگ بود. حتی به‌عنوان عضوی از کشورهای مشترک‌المنافع (CIS)، سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) و سازمان همکاری شانگهای (SCO)، قزاقستان به‌دنبال تنوع بخشیدن به روابط امنیتی خود و حفظ آزادی خود برای ایجاد و حفظ مشارکت‌های بین‌المللی بوده است.
با این حال، تغییر اخیر در قیمت‌گذاری گاز مایع و کاهش یارانه ملی سوخت، طی چند روز منجر به افزایش قیمت شد و مردم را به اعتراض واداشت. اعتراضات مسالمت‌آمیز در عرض چند ساعت به هرج و مرج خشونت‌آمیز تبدیل شد، زیرا معترضان و گروه‌های مسلح به ساختمان‌های دولتی یورش بردند و درگیری با نیروهای امنیتی، همه چیز را شعله‌ور ساخت.
نمایی از مسکو، پکن و تهران
برخلاف بحران سوریه که مسکو پس از چهار سال که از آغاز آن می‌گذشت با مداخله نظامی شدید به آن پاسخ داد، تنها دو روز طول کشید تا ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه را برای مهار بحران به قزاقستان اعزام کند.
مسکو این بحران را در چارچوب مبارزه خود با تروریسم بین‌المللی و «نیروهای خارجی» که به‌دنبال بی‌ثبات کردن کشورها در مرزهای روسیه و ایجاد تهدید برای امنیت ملی آن هستند، می‌نگریست. واکنش سریع روسیه و استقرار نظامی آن زیر چتر سازمان پیمان امنیت جمعی بی‌سابقه بود و بسیاری از تحلیلگران خارجی را غافلگیر کرد. اقدامات مسکو نشان داد که چه کسی در آسیای مرکزی قدرت دارد و نمی‌توان رویدادی مشابه در قفقاز جنوبی را در قزاقستان تکرار کرد یا با یک «قدرت در حال ظهور» جدید، یعنی ترکیه، هماهنگی مشترک داشت.
مایکل تانچوم، دانشیار ارشد موسسه اتریش در سیاست اروپا و امنیت (AIES)، به روزنامه نیکی آسیا (صدای قرن آسیایی) Nikkei Asia گفت که مداخله سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه در قزاقستان «یک سیگنال هشداردهنده مهم» برای ترکیه و سازمان کشورهای ترک بود «که جاه‌طلبی‌های آنها نباید از ظرفیت آنها فراتر رود».
این پیام روشنی بود که رویدادهای قره باغ کوهستانی را نمی‌توان در آسیای مرکزی تکرار کرد. یعنی روسیه در آسیای مرکزی حتی به‌طور موقت هم با ترکیه همکاری نخواهد کرد. با این حال، ایوان بوچاروف، محقق شورای امور بین‌الملل روسیه (RIAC) معتقد است که هیچ مدرک محکمی مبنی بر دخالت ترکیه در وضعیت قزاقستان وجود ندارد. بوچاروف استدلال می‌کند که بعید است ترکیه بتواند نیروهای حافظ صلح به قزاقستان اعزام کند.
ترکیه و قزاقستان تفاهم‌نامه‌های نظامی ــ سیاسی مانند آنچه که ترکیه با دولت وفاق ملی لیبی دارد، با یکدیگر ندارند. یعنی هیچ زمینه قانونی برای حضور نظامی ترکیه در قزاقستان وجود ندارد. بوچاروف توضیح داد که این هم در مورد روابط دوجانبه بین ترکیه و قزاقستان و هم در قالب‌های چندجانبه از‌جمله سازمان کشورهای ترک صدق می‌کند.
به‌طور جداگانه، قزاقستان یکی از اعضای مهم طرح کمربند و جاده چین (BRI) است. بنابراین، پکن نگران است که بی‌ثباتی در یک کشور همسایه می‌تواند واردات انرژی و پروژه‌های کمربند و جاده و امنیت در منطقه غربی سین کیانگ، که ۱۷۷۰ کیلومتر مرز مشترک با قزاقستان دارد، را به خطر بیاندازد.
به‌همین دلیل، چین از مداخله نظامی سازمان پیمان امنیت جمعی استقبال کرد و وزیر امور خارجه این کشور اظهار داشت که چین آماده است «مشترکاً با مداخله و نفوذ هر نیروی خارجی مخالفت کند» و در مقابله با مداخله نیروهای خارجی کمک خواهد کرد. علاوه بر این، شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین به رئیس‌جمهور قزاقستان گفت که چین قاطعانه با هر نیروی خارجی که قزاقستان را بی‌ثبات می‌سازد و «انقلاب رنگی» را مهندسی می‌کند، مخالف است.
ایران نیز نگران بود که هرگونه تلاش برای بی‌ثبات کردن آسیای مرکزی می‌تواند تهدیدی اقتصادی و برای امنیت ملی آن باشد. ایران از زمان عضویت کامل خود در سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۱، قزاقستان را به‌عنوان یک شریک تجاری مهم در آسیای مرکزی می‌بیند. در ۶ ژانویه، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، به خشونت‌ها در قزاقستان پرداخت و تأکید کرد که تهران از نزدیک ناآرامی‌های جاری و تأثیر آن بر امنیت و ثبات کشور را زیر نظر دارد. تهران نسبت به نقش ایالات متحده در بی‌ثبات کردن آسیای مرکزی که می‌تواند تهدیدی برای امنیت خود باشد، هوشیار است.
روسیه، چین و ایران همچنین رویدادهای خشونت‌آمیز در قزاقستان را به‌عنوان زنجیره‌ای از «انقلاب‌های رنگی» می‌شناسند که توسط ایالات متحده و دیگر قدرت‌های غربی برای دستیابی به تغییر رژیم و بی‌ثبات کردن اوراسیا ایجاد و تحریک می‌گردد. چه موجه باشد و چه نباشد، این سه کشور با هم تمایل به مهار گسترش ایالات متحده در آسیای مرکزی دارند. سقوط اخیر افغانستان به‌دست طالبان، بازیگران منطقه را نگران کرده است، زیرا اسلام رادیکال همراه با نارضایتی جوانان نسبت به رهبران پس از شوروی، ممکن است انسجام اجتماعی داخلی را تضعیف کند.
«واکنش متفاوت» در ترکیه
آرزوی ترکیه برای رهبری جهان بزرگ‌تر ترک و تبدیل شدن به یک قدرت اوراسیا با یک بررسی واقعیت مواجه شده است. رسانه‌های اجتماعی ترکیه از این که یک کشور ترک از یک سازمان پیمان امنیت جمعی تحت سلطه روسیه و نه از ترکیه درخواست کمک امنیتی کند، خشنود نبودند. در حالی که مقامات ترکیه دارای موضعی بی‌طرفانه و دیپلماتیک بودند، فعالان مخالف، چهره‌های رسانه‌ای و کارشناسان نظامی نظرات متفاوتی داشتند.
در ۶ ژانویه، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با رهبران کشورهای عضو سازمان کشورهای ترک گفت‌وگو کرد تا تأیید کند که ترکیه در همبستگی با قزاقستان ایستاده است. مولود چاووش اوغلو ، وزیر امور خارجه ترکیه با همتایان آذربایجانی و روسی خود درباره وضعیت قزاقستان گفت‌وگو کرد، اما از اظهار‌نظر درباره تحولات این کشور خودداری نمود. در همین حال، مصطفی سنتوپ، رئیس پارلمان ترکیه ، عمر چلیک، سخنگوی حزب عدالت و توسعه و ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری، همگی بر این موضع رسمی تأکید کردند که ترکیه در کنار قزاقستان ایستاده و امیدوار است این کشور به‌سرعت به صلح و ثبات دست یابد.
رهبران اپوزیسیون ترکیه اما از موضع منفعلانه ترکیه ابراز نارضایتی کردند. مرال آکشنر، رهبر حزب اپوزیسیون ملی‌گرای ترکیه، هشدار داد که حزب او «از نزدیک تحولات وقایع در قزاقستان برادر» را دنبال می‌کند و به‌طور غیرمستقیم به مداخله سازمان پیمان امنیت جمعی اشاره کرد و گفت که «خواست اصلی او حفظ استقلال و ثبات قزاقستان است.»
احمد داوود اوغلو، نخست‌وزیر سابق ، که در حال حاضر موسس و رئیس حزب اپوزیسیون آینده است، در توئیتی نوشت: «… همچنین نگران‌کننده است که به‌دلیل آن تحولات، [رهبری قزاقستان] مجبور شدند از سازمان پیمان امنیت جمعی به ریاست ارمنستان کمک بخواهند».
شبح یک ارتش توران/پان ترک
این حادثه راه را برای بحث جدی در ارتش ترکیه در مورد امکان ایجاد ارتش توران/پان ترک در آینده برای کمک به کشورهای ترک در تأمین نیازهای امنیتی یا نظامی آنها هموار کرد. در حالی که مقامات ترکیه موضع محتاطانه و بی‌طرفی در مورد دخالت روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان اتخاذ کرده‌اند، کارشناسان نظامی ترکیه نظر متفاوتی داشتند. دریاسالار بازنشسته جیحات یایچی، که تا سال ۲۰۲۰ به‌عنوان رئیس ستاد نیروی دریایی ترکیه خدمت می‌کرد، به رسانه‌های محلی گفت که «ارتش توران باید ایجاد شود.»
یایچی گفت که ورود نیروهای ارمنی به قزاقستان به‌نام نیروهای حافظ صلح غیرقابل قبول است. سرتیپ بازنشسته و وابسته سابق ترکیه در آذربایجان، یودزل کاراوز نیز نظر مشابهی را بیان کرد و گفت که سازمان کشورهای ترک باید برای ایجاد یک نیروی مسلح مشترک گام بردارد. در اولین جلسه سازمان باید اقدامات قانونی در خصوص ایجاد نیروی نظامی مشترک انجام شود و اقدامات واقعی انجام گیرد. اگر دیر کنیم ممکن است صدمات جبران‌ناپذیری به ما وارد شود. ژنرال بازنشسته گفت: آنچه اکنون در قزاقستان اتفاق می‌افتد، می‌تواند در جمهوری‌های برادر دیگر نیز اتفاق بیفتد.
این اظهارات توجه خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه را به خود جلب کرد و خواهان بررسی احتمال ماموریت صلح‌بانی برای این سازمان در آینده شد. آکار به خبرنگاران گفت: «اینها همه احتمالات است و همه احتمالات روی میز است. با گسترش تحولات، چنین اقداماتی هم می‌تواند صورت پذیرد».
چنین اظهارنظرهایی مطمئناً در مسکو و پکن به‌دقت رصد خواهند شد.
علاوه بر این، رسانه‌ها و خبرنگاران محافظه‌کار ترکیه نارضایتی خود را از مداخله سازمان پیمان امنیت جمعی برای افکار عمومی نیز ابراز کردند. روزنامه محافظه‌کار اسلام‌گرا ینی آکیت Yeni Akit این تیتر را منتشر کرد: «فقط ترکیه به قزاقستان قوی علاقه‌مند است».
روزنامه ینی آکیت از آنکارا خواست در حل و فصل تشدید تنش در قزاقستان همان نقش فعالی را ایفا کند که در بوسنی و هرزگوین، سوریه و لیبی. همچنین خواستار ایجاد ارتش ترکی ــ اسلامی برای حل چنین مسائلی شد.
در همین حال، روزنامه مخالف در ترکیه ،کرار Karar ، مصاحبه‌ای با مصطفی جمیلف، رهبر تاتارهای کریمه، با عنوان «حالا چه کسی روس‌ها را از قزاقستان بیرون خواهد کرد ؟» تهیه کرد. به گفته جمیلف، تعداد نیروهای روسیه در منطقه به‌طور پیوسته افزایش خواهد یافت. او رئیس‌جمهور قزاقستان را به «خیانت» متهم کرد و گفت که «استقلال قزاقستان در خطر است.»
در نهایت، یوسف اریم ، سردبیر TRT World در توییتر نوشت: «تنها نیروی حافظ صلح قابل قبول برای کمک به ثبات در قزاقستان، نیروهای حافظ صلح سازمان کشورهای ترک است که فقط باید به درخواست کشور عضو قزاقستان مستقر شوند. گزارش‌های کمپانی‌های خصوصی ــ نظامی روسیه/ائتلاف به رهبری روسیه چیزی کمتر از یک تهاجم نیست». به‌نظر می‌رسد یوسف اریم فراموش کرده است که سازمان کشورهای ترک یک اتحاد نظامی نیست که وظیفه انجام چنین ماموریت‌هایی را داشته باشد.
با این حال، چنین واکنش‌هایی نشان می‌دهد که علی‌رغم رویکرد منفعلانه ترکیه، حداقل به‌طور علنی، جامعه ترکیه و روحیه کلی سیاسی و نظامی طرفدار اقدام سازمان پیمان امنیت جمعی نبودند و ترجیح می‌دادند نقش ترکیه را در قزاقستان بیشتر ببینند.
ماموریت برای روسیه انجام شد
برای ایوان بوچاروف، رویدادهای قزاقستان نشان داد که ترکیه هنوز یک ابرقدرت نظامی یا سیاسی در آسیای مرکزی نیست. با وجود این، وی تصریح کرده است که باید مواضع قوی دیپلماتیک و سیاسی ترکیه در آسیای مرکزی در کنار خویشاوندی تاریخی و فرهنگی آن با کشورهای آسیای مرکزی مورد توجه قرار گیرد. بنابراین، قدرت‌های منطقه‌ای نباید ترکیه را تحقیر کنند. به گفته بوچاروف، رویدادهای اخیر در قزاقستان تنها محدودیت‌های آرزوهای ترکیه را آشکار نخواهد کرد. آنها همچنین محرکی برای فعالیت‌های آینده ترکیه در آسیای مرکزی خواهند بود.
نکته قابل توجه، دیدار فوری رئیس‌جمهور اردوغان با سران کشورهای عضو سازمان کشورهای ترک پس از ورود نیروهای حافظ صلح سازمان پیمان امنیت جمعی به قزاقستان بود. ممکن است گام‌های بیشتری برای بهبود کارآیی همکاری‌های نظامی ــ فنی و نظامی ــ سیاسی ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی برداشته شود، اما اینکه چقدر این استراتژی موفق خواهد بود هنوز مشخص نیست. بوچاروف معتقد است که اثربخشی همکاری نظامی افزایش می‌یابد، اما سطح یکپارچگی نظامی ــ سیاسی آنها به سطح سازمان پیمان امنیت جمعی نمی‌رسد.
با این حال، عملیات تحت رهبری روسیه به دقت محاسبه شد. برخلاف تصور رسانه‌های جریان اصلی غربی مبنی بر اینکه نیروهای حافظ صلح سازمان پیمان امنیت جمعی در «درهم شکستن غیرنظامیان» شرکت خواهند کرد، روسیه و سازمان پیمان امنیت جمعی نقش خود را به تأمین امنیت دارایی‌های کلیدی (حفاظت فیزیکی از زیرساخت‌های حیاتی و دارایی‌های کلیدی) محدود کردند تا به نیروهای امنیتی قزاقستان اجازه دهند به خشونت‌ها رسیدگی کنند.
در ۱۲ ژانویه، رئیس‌جمهور قزاقستان اعلام کرد که از نیروهای سازمان پیمان امنیت جمعی خواسته است تا قزاقستان را ترک کنند، زیرا کشور اکنون به ثبات رسیده است.
توکایف گفت: «ماموریت اصلی نیروهای حافظ صلح سازمان پیمان امنیت جمعی با موفقیت انجام شده است». روز بعد، رئیس‌جمهور پوتین با وزیر دفاع خود سرگئی شویگو ملاقات کرد و گفت: «زمان بازگشت به خانه فرارسیده است. ما وظیفه خود را انجام داده‌ایم».
بدون حتی یک قطره خون روسیه، روسیه دست به مداخله نظامی زد و از سقوط یک عضو سازمان پیمان امنیت جمعی در هرج و مرج جلوگیری کرد.
* https://thecradle.co/Article/analysis/5978
** سیاست خارجی چند‌بُردار یا چندجانبه ویژگی روابط خارجی پنج جمهوری آسیای مرکزی ــ قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان است. با این حال، رهبر قزاقستان نظربایف، نماینده اصلی سیاست خارجی چندجانبه، اظهار داشت که سیاست خارجی چندجانبه به‌معنای توسعه روابط قابل پیش‌بینی و دوستانه با همه کشورها است. قزاقستان به‌دلیل پتانسیل‌های منطقه‌ای و اقتصادی خود نباید تنها دغدغه مسائل ملی را داشته باشد. از طریق سیاست چند‌بُردار، ما می‌توانیم هرگونه تهدیدی علیه امنیت قزاقستان را از بین ببریم.
بر این اساس، قزاقستان و سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی به‌جای حفظ روابط نزدیک‌‌تر تنها با روسیه، سیاست توسعه روابط دوستانه با همه قدرت‌های رقیب در منطقه ــ روسیه، چین، ایالات متحده و اتحادیه اروپا را دنبال کردند. (به نقل از صفحۀ Quora)