ناگفته‌هایی دربارۀ جنگ عراق
به‌نظر می‌رسد که ناتو از عواقب استفاده از مهمات DU در کشورهای متعدد درس نگرفته است و مانند همیشه احساس مسئولیتی در قبال مردم غیرنظامی و حتی نیروهای متحدِ خود یعنی مردم و نظامیان اوکراین ندارد. اگر ارسال این مهمات به اوکراین تحقق یابد، فاجعه‌ای نظیر عراق، افغانستان، بوسنی و … در انتظار مردم اوکراین، روسیه و سایر کشورهای همجوار با اوکراین است.
جای تأسف است که پس از اعلام این خبر عکس‌العمل و اعتراض چندانی از سوی سازمان ملل متحد، سازمان انرژی اتمی، سازمان بهداشت جهانی، سازمان‌های فعال در عرصۀ صلح و چهره‌ها و شخصیت‌های طرفدار صلح صورت نگرفت.
مقدمه
شب بیستم ماه مارس سال ۲۰۰۳، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحدۀ آمریکا «جرج دبلیو بوش» فرمان حمله به عراق را صادر کرد. برای حمله و اشغال عراق ائتلافی از چهل و سه کشور به سرکردگی ایالات متحده تشکیل شده بود. در همان ماه اول جنگ زیرساخت‌های اساسی عراق در اثر بمباران‌های هوایی نابود شدند. بهانۀ حملۀ نظامی، ادعای وجود سلاح‌های کشتارجمعی در عراق، ارتباط رژیم بغداد با القاعده و سرکوب مخالفین داخلی توسط صدام حسین بود.
بیست سال از حملۀ نظامی به عراق و اشغال آن می‌گذرد. نیروهای نظامی ایالات متحده ولو به تعداد اندک هنوز در عراق حضور دارند. عراق کشوری فروپاشیده و فاقد استقلال سیاسی و اقتصادی است. به بخش شمالی کشور، اقلیم کردستان خودمختاری داده شده و حکومت خودمختار آن در صدد جدایی کامل از عراق است. بقیۀ اراضی عراق نیز به‌دلیل بروز اختلافات مذهبی به دو بخش سنی و شیعه‌نشین تقسیم شده است.
دربارۀ جنگ عراق و عواقب آن برای مردم عراق و مردم منطقه بسیار گفته و بسیار نوشته شده است. در این مطلب به جنبۀ دیگری از این جنگ پرداخته خواهد شد که در رسانه‌های جریان اصلی کم‌تر دربارۀ آن گفته و نوشته شده است و آن استفادۀ ایالات متحدۀ آمریکا از مهمات حاوی اورانیوم رقیق‌شده در جنگ عراق بود. البته ایالات متحده از این مهمات در جنگ اول عراق در سال ۱۹۹۱، در جنگ بوسنی در سال‌های ۱۹۹۵ ــ ۱۹۹۴، در جنگ صربستان ــ کوزوو در سال ۱۹۹۹، در جنگ افغانستان در سال ۲۰۰۱ استفاده کرده بود و بعد‌ها نیز در جنگ سومالی، لیبی و سوریه استفاده کرد. ولی صدمات ناشی از استفاده از این مهمات به دلیل دوبار استفاده در عراق، در کنار تحریم‌های همه‌جانبه و طولانی‌مدت به این کشور صدمات بیشتری وارد کرده است.
اورانیوم رقیق‌شده چیست؟
در فرایند غنی‌سازی اورانیوم جهت استفاده از آن در صنعت تولید انرژی یا تولید تسلیحات هسته‌ای، برای استحصال یک کیلوگرم اورانیوم ۵٪ غنی‌شده، ۱۱/۸ کیلوگرم اورانیوم طبیعی مورد نیاز است. باقی‌ماندۀ اورانیومِ طبیعی، یعنی ۱۰/۸ کیلوگرم، اورانیوم رقیق‌شده است که زبالۀ اتمی محسوب می‌شود و میزان پرتوزایی آن ۴۰٪ کم‌تر از اورانیوم طبیعی است. سال‌ها زباله‌های اتمی در محفظه‌های ایمن نگه‌داری و استفاده‌ای از آنها نمی‌شد. در خلال جنگ دوم جهانی برای اولین بار ارتش آلمان نازی به صرافت افتاد از زباله‌های اتمی برای تولید مهمات جنگی استفاده کند، زیرا تولید آن از یک‌سو مقرون به صرفه بود و از سوی دیگر مهمات تولید شده با اورانیوم رقیق‌شده دارای قدرتی خارق‌العاده در تخریب تانک، زره‌پوش، بناهایی با اسکلت بتنی ــ فولادی یا هر هدف دیگری بودند. آلمان نازی در آن دوران به صنعت تولید این نوع مهمات دست یافت ولی تولید آن به‌دلیل کمبود مواد لازم به سرانجام نرسید. پس از جنگ دوم جهانی کشورهای دیگری نیز در صدد تولید مهمات با اورانیوم رقیق‌شده برآمدند. گفته می‌شود که در حال حاضر کشورهای ایالات متحده، روسیه، بریتانیا، چین، سوئد، هلند، یونان، فرانسه، کرواسی، بوسنی و هرزه گوین، ترکیه، مصر، امارات متحدۀ عربی، کویت، اسرائیل، عربستان سعودی، عراق، پاکستان، تایلند، کرۀ جنوبی و ژاپن این مهمات را در زرادخانۀ نظامی خود دارند. ولی ایالات متحده و بریتانیا (و احتمالاً اسرائیل ) تنها کشورهایی هستند که از این مهمات در جنگ‌ها یا رزمایش‌ها استفاده کرده و بعضاً به آن اعتراف نیز نموده‌اند.
از اورانیوم رقیق‌شده مهماتی نظیر بمب، موشک، گلوله‌های توپ، مسلسل و توپ خودکار تولید می‌شود. عنوان انگلیسی آن Depleted Uranium است که به اختصار مهمات DU نامیده می‌شوند. در ادامۀ مطلب نیز جهت خودداری از اطالۀ کلام از این اصطلاح استفاده خواهد شد.
آنچه که این سلاح را خطرناک می‌کند فعل و انفعالاتی است که در حین برخورد آنها با هدف و انفجار ناشی از آن صورت می‌گیرد. مهمات DU به‌راحتی قلب هدف را می‌شکافند و در اثر اصطکاک با بدنۀ هدف و بدون نیاز به مواد منفجرۀ علیحده‌ای موجب انفجار شدید و آتش گرفتن هدف می‌شوند. در نتیجۀ انفجار، ذرات غبارمانندی در هوا پخش می‌شوند که حاوی اورانیوم هستند. این ذرات صد بار کوچک‌تر از گلبول‌های قرمز خون هستند و به‌همین دلیل نیز به‌راحتی وارد خون، مغز و همۀ اعضای موجودات زنده از‌جمله زهدان، تخمک زنان، اسپرم مردان و ژنوم می‌شوند. ذرات اورانیوم رقیق‌شده پس از ورود به سلول‌ها قادرند موجب عکس‌العمل زنجیروار بیولوژیکی، ایجاد غده، سرطان و تغییرات ژنتیکی گردند. این تغییرات ژنتیکی نسل اندر نسل باقی می‌مانند و منجر به بروز بیماری‌های مختلف، نارسایی در کارکرد اعضای بدن، تضعیفِ سیستم ایمنی بدن و مرگِ جنین یا تولد نوزادان ناقص‌الخلقه می‌شوند.
اما علاوه بر خطرناک بودن مواد رادیواکتیو، این نوع مهمات به‌دلیل سمی بودن مواد شیمیایی آنها نیز خطرناک‌اند. اورانیوم مانند همۀ فلزاتِ سنگینِ حاویِ سم به متابولیسم اعضای داخلی بدن به‌خصوص به کلیه‌ها آسیب می‌رساند. (۱)
دربارۀ میزان مهمات استفاده شده در جنگ اول و دوم عراق ارقام متفاوتی ارائه می‌شود، از چندصد تن تا چندهزار تن. مواد رادیواکتیو و سمی این مهمات با استنشاق هوا و مصرف آب و مواد غذایی آلوده به آن وارد بدن مردم عراق شده‌اند. بعد از جنگ اول عراق تعداد مبتلایان به سرطان خون پنج الی شش برابر و تعداد نوزادان ناقص‌الخلقه بیست برابر بیشتر شده است، آن هم در کشوری که به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی، بمباران زیرساخت‌های عمومی، منازل مسکونی و فقر فزاینده، دولت و مردم فاقد توان اقتصادی لازم برای درمان بیماری و پاکسازی محیط از مواد آلوده‌اند.
ایالات متحدۀ آمریکا استفاده از مهمات DU در جنگ اول عراق را مکتوم نگاه داشت. حتی سربازان این کشور و نیروهای نظامی سایر اعضای ائتلاف از استفاده از این مهمات و خطرات و عواقب آن برای سلامتی انسان‌ها و محیط زیست آگاه نشدند.
چگونه استفاده از مهمات DU افشا شد؟
«زیگ وارت ــ هورست گونتر» تبعۀ آلمان (متولد سال ۱۹۲۵) در خلال جنگ دوم جهانی جزو نیروهای مقاومت بود که علیه نازیسم می‌جنگیدند. وی در این رابطه مدتی را نیز در زندان‌های اس اس سپری کرد. پس از پایان جنگ دوم جهانی وی به تحصیل در رشتۀ پزشکی و سپس فلسفه و مصر‌شناسی پرداخت و تحصیلات خود را در رشتۀ بیماری‌های گرمسیری در دانشگاه‌های لندن و لیورپول تکمیل نمود. پس از اتمام تحصیلات وی به‌عنوان پزشک در کشورهای مصر، سوریه، اسرائیل و عراق مشغول به‌کار شد، بین سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۵ در بیمارستان بغداد تدریس و کار کرد و به کسبِ درجۀ علمی پروفسور نائل آمد.
پس از مداخلۀ نظامی عراق در کویت، دخالت ناتو برای بیرون راندن نیروهای نظامی عراق از کویت و بمباران مکرر بصره و سایر نقاط عراق، دکتر گونتر به‌دلیل کار در بیمارستان‌های عراق ناظر بود که تعداد بیماران مبتلا به سرطان خون و سایر بیماری‌های ناشناخته و همچنین تعداد نوزادان ناقص‌الخلقه افزایش چشمگیری یافته است. او با مشاهدۀ بازی کودکان با گلوله‌ها و لاشه‌های تانک‌ها و زره‌پوش‌های تخریب‌شده حدس زد که عامل افزایش کودکان مبتلا به سرطان، وجود مواد رادیواکتیو در این مهمات و دلیل افزایش کودکان ناقص‌الخلقه شرکت پدرانِ این نوزادان در جنگ و استنشاق یا تماس با مواد رادیواکتیو بوده است. او در این رابطه مطالبی نوشت که فقط در روزنامۀ «آلمانِ نو» اجازۀ انتشار یافت و اولین مطلب علمی در مورد استفادۀ ناتو از مهمات دارای اورانیوم رقیق‌شده در عراق بود. او برای اطمینان از حدس خود نمونه‌ای از گلوله‌های استفاده‌شده که به تعداد زیاد در مناطق مختلف عراق انباشته شده بودند و همچنین نمونه‌هایی از آب و خاک عراق را به آلمان برد و آنها را به آزمایشگاه‌های مختلف داد. نتیجۀ همۀ این آزمایشات وجود مواد رادیواکتیو در گلوله و آب و خاک عراق را اثبات می‌کرد. مسئولین آلمان به‌محض اطلاع از این موضوع دکتر گونتر را به اتهام داشتن سلاح غیرمجاز و نشر مواد رادیواکتیو دستگیر و محاکمه نمودند. او در دادگاه به پرداخت جزای نقدی به مبلغ سه هزار مارک محکوم شد. وی در محضر دادگاه پرداخت جزای نقدی را منوط به پرداخت غرامت به قربانیان و خانواده‌های آنان در عراق توسط ایالات متحده نمود، امری که منجر به زندانی شدن وی در سلولی انفرادی و کثیف شد. پس از ۴۵ روز حبس وی در نتیجۀ فعالیت دوستان و فعالین جنبش صلح، اعتصاب غذای خود وی در زندان و سپردن وثیقه آزاد شد. (۲)
طی سال‌های بعد دکتر گونتر با شرکت در کنگره‌ها و سمینارهای بین‌المللی پزشکی و سخنرانی در آنها جهانیان را از خطرات و عواقب استفاده ازمهمات DU و نقش ایالات متحده و ناتو در وقوع فاجعۀ انسانی در عراق آگاه کرد. ظاهراً فعالیت‌های افشاگرایانۀ وی به مذاق صاحبان قدرت خوش نیامد. افراد ناشناسی در صدد حذف فیزیکی او برآمدند و با ترتیب دادنِ تصادف ساختگی اتومبیل قصد جان او را نمودند. او علیرغم مصدومیت شدید از این سوءقصد جان سالم برد ولی به‌دلیل تماس مکرر با مهمات و مواد رادیواکتیو در جریان تحقیقات در عراق و بوسنی و کوزوو به سرطان مبتلا شد و بعد از چندین عمل جراحی تا پایان عمر مجبور به استفاده از دارو بود (سال مرگ ۲۰۱۵).
نام دکتر گونتر به‌عنوان افشاگر استفادۀ ناتو از مهمات DU در تاریخ ثبت شده است. وی به‌دلیل فعالیت‌های افشاگرایانه و بشر‌دوستانه‌اش جوایز متعددی از دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی دریافت کرد. سال ۲۰۰۴ مستندساز آلمانی «فریدا واگنر» فیلمی مستند از فعالیت‌های افشاگرایانه دکتر گونتر ساخت که از کانال سوم تلویزیون دولتی آلمان پخش شد. این فیلم مستند در جریانِ سفر به عراق، بوسنی و صربستان، مشاهدۀ عینی بیماران و نوزادان ناقص‌الخلقه و مصاحبه با آسیب‌دیدگان و قربانیان و همچنین کارشناسان و محققین ساخته شده بود. توضیحات دربارۀ نحوۀ ساخت فیلم و عواقب آن برای مستندساز مزبور و همچنین لینک فیلم در خاتمۀ مطلب قید شده است. (۳)
عواقب استفاده از مهمات DU
همان‌طور که گفته شد اورانیوم رقیق‌شده و سموم شیمیایی موجود در آن می‌توانند وارد سلول‌های موجودات زنده و ژنوم آنها شوند و منجر به ابتلا به سرطان، نارسایی در کارکرد اعضای بدن و همچنین تغییرات ژنتیکی گردند. علاوه بر آن انتشار این مواد در هوا و خاک و ورود آنها به آب‌های کشورهای آسیب‌دیده موجب آلوده شدن محیط زیست می‌شود. مدت زمان تجزیۀ اورانیوم رقیق‌شده در طبیعت ۴/۵ میلیارد سال است.
آزمایش نمونه‌هایی از آب، خاک و ارگان‌های داخلی دام‌های ذبح‌شده در اربیل کردستان، منطقه‌ای که مهمات DU در آن استفاده نشده نشان می‌دهد که محیط زیست این منطقه نیز آلوده به مواد رادیواکتیواست. و این به آن معناست که مواد رادیواکتیو می‌توانند با وزش بادهای موسمی و جا‌به‌جا شدن گردوغبار به صدها کیلومتر دورتر از محل اولیه منتقل شوند. جا دارد که دولت‌های کشورهای همجوار با عراق (ایران، سوریه، عربستان سعودی) نیز آزمایشات لازم را انجام دهند و در صورت آلوده بودن محیط زیست به مواد رادیواکتیو تمهیدات لازم برای پاکسازی محیط را به‌عمل آورند.
ایالات متحده و بریتانیا علاوه بر عراق در جنگ بوسنی و کوزوو هم از این مهمات استفاده کردند. در جنگ بوسنی سه تُن، در جنگ صربستان ــ کوزوو پانزده تُن و بنابه برآورد محققان مجموعاً ۲۲۰۰ تُن از این مهمات در جنگ‌های ناتو استفاده شده است. (۴)
میزان دقیق مهمات استفاده شده در جنگ افغانستان، سومالی، سوریه، لیبی، لبنان و غزه راز سر به مهری است که تاکنون افشا نشده است. ایالات متحده در سال ۲۰۱۵ و علیرغم انکار اولیه اعتراف نمود که در جریان جنگ سوریه دوبار از مهمات DU برای انهدام کامیون‌های حاملِ نفتِ «دولت اسلامی شام و عراق» استفاده کرده است. (۵)
در جنگ‌های بوسنی و صربستان هم استفاده از مهمات مزبور موجب افزایش تعداد مبتلایان به سرطان و تولد نوزادان ناقص‌الخلقه شده است. در ده سال اول پس از اتمام جنگ کوزوو ۳۰هزار از مردم غیرنظامی مبتلا به سرطان شدند و ۱۰ الی ۱۸ هزار نفر از آنها جان خود را از دست دادند. در جریان بمباران روستای “«هاچی چی Hadzici»، روستایی در جنوب غربی سارایوا، ۳۵۰۰ سکنۀ این روستا به محل دیگری کوچ داده شدند ولی علیرغم این ۱۱۱۲ نفربه دلیل ابتلا به سرطان جان دادند. در بوسنی میزان ابتلا به سرطان خون پنج الی شش برابر شده است.
مهمات DU نه‌تنها از مردم غیرنظامی کشورهای جنگ‌زده بلکه از نیروهای نظامی غربی نیز قربانی گرفته است. بعد از جنگ اول عراق ۱۰۰هزار نفر از سربازان ائتلاف به بیماری سرطان یا سایر بیماری‌های مرموز و ناشناخته مبتلا شدند. تعداد تولد نوزادان ناقص‌الخلقه در کودکان آنها به‌مراتب بیشتر از افراد دیگر است.
ایالات متحده، بریتانیا، آلمان و سایر کشورهای عضو ناتو تاکنون از پذیرش رابطۀ علّیت بین مهمات مزبور و بیماری و مرگ و میر سربازان و غیرنظامیان خودداری کرده‌اند. پس از جنگ اول عراق و بروز بیماری در سربازان، پانصد شکایت از سوی نظامیان ایتالیا در دادگاه طرح شد. از بین این شکایات، شاکیان در دویست پرونده موفق به اثبات رابطۀ علّیت و دریافت غرامت شدند. در بریتانیا یک نظامی شرکت‌کننده در جنگ اول عراق که خود بیمار است و هم فرزندی با سیستم ایمنی ضعیف و معلول دارد موفق به اخذ غرامت شده است. (۶)
تلاش‌های بین‌المللی در جهت ممنوع‌سازی استفاده از مهمات با اورانیوم رقیق‌شده
متولی مبارزه برای ممنوعیت مهمات DU «ائتلاف بین‌المللی برای ممنوعیت تسلیحات اورانیوم‌دار ICBUW» است. این ائتلاف در سال ۲۰۰۳ از سازمان‌های کشورهای مختلف تأسیس شد و از سال ۲۰۰۵ عضو شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد است. هدف این ائتلاف تلاش برای ممنوعیت کامل کلیۀ تسلیحات اورانیوم‌دار، حمایت از قربانیان و پاکسازی محیطِ کشورهای آسیب‌دیده از بقایای این تسلیحات است. ائتلاف مزبور تلاش می‌کند اشخاص حقیقیِ فعال در این عرصه، سازمان‌های مختلف و مجالس قانونگذاری کشورهای جهان را برای نیل به این هدف گردهم آورد. در این راستا این ائتلاف با برگزاری سمینار، نمایش فیلم و انتشار اطلاعات، افکار عمومی را در رابطه با خطرات و عواقب استفاده از تسلیحات اورانیوم‌دار آگاه می‌سازد.
از سال ۲۰۰۷ در سازمان ملل متحد قطع‌نامه‌هایی جهت ممنوع‌سازی مهمات با اورانیوم رقیق‌شده تهیه و در مجمع عمومی این سازمان به رأی گذاشته می‌شوند. در این قطع‌نامه‌ها از کشورهای عضو خواسته می‌شود اطلاعات و تجربیات خود را در اختیار همدیگر قرار دهند و برای مقابله با عواقب استفاده از این مهمات با سازمان انرژی اتمی و سازمان بهداشت جهانی همکاری نمایند.
قطع‌نامه‌های صادره هر دو سال یکبار در مجمع عمومی سازمان ملل به رأی گذاشته می‌شوند. از سال ۲۰۰۷ تاکنون اکثریت کشورهای جهان به ممنوعیت استفاده از مهمات DU رأی مثبت یا رأی ممتنع می‌دهند. آخرین رأی‌گیری در سال ۲۰۲۲ صورت گرفت و تنها چهار کشور به آن رأی منفی دادند: ایالات متحدۀ آمریکا، بریتانیا، فرانسه و اسرائیل. (۷) رأی منفی این کشورها موجب عدم تصویبِ قطعنامه و ممنوعیت استفاده از مهمات DU می‌شود.
سخن آخر
دو هفتۀ پیش معاون وزیر دفاع بریتانیا «آنابل گُلدی» اعلام کرد که دولت این کشور علاوه بر تسلیحات سنگین، مهمات با اورانیوم رقیق‌شده به اوکراین خواهد داد. اعلام این قصد با واکنش تند رئیس‌جمهور روسیه «ولادیمیر پوتین» و سایر مقامات روسیه مواجه شد. رئیس‌جمهور روسیه اعلام نمود که روسیه استفاده از مهمات با اورانیوم رقیق‌شده را به‌منزلۀ استفاده از سلاح‌های هسته‌ای ارزیابی خواهد کرد و به آن پاسخ متناسب خواهد داد.
به‌نظر می‌رسد که ناتو از عواقب استفاده از مهمات DU در کشورهای متعدد درس نگرفته است و مانند همیشه احساس مسئولیتی در قبال مردم غیرنظامی و حتی نیروهای متحدِ خود یعنی مردم و نظامیان اوکراین ندارد. اگر ارسال این مهمات به اوکراین تحقق یابد، فاجعه‌ای نظیر عراق، افغانستان، بوسنی و … در انتظار مردم اوکراین، روسیه و سایر کشورهای همجوار با اوکراین است.
جای تأسف است که پس از اعلام این خبر عکس‌العمل و اعتراض چندانی از سوی سازمان ملل متحد، سازمان انرژی اتمی، سازمان بهداشت جهانی، سازمان‌های فعال در عرصۀ صلح و چهره‌ها و شخصیت‌های طرفدار صلح صورت نگرفت.
۱ــ https://de.wikipedia.org/wiki/Uranmunition
۲ــ https://de.wikipedia.org/wiki/Siegwart-Horst_G%C3%BCnther
۳ــ فریدا واگنر، مستند ساز آلمانی در دهۀ ۹۰ میلادی از فعالیت‌های دکتر گونتر مطلع شد و تصمیم گرفت فیلم مستندی در این خصوص تهیه نماید. او برای کانال ۳ تلویزیون دولتی آلمان کار می‌کرد و فیلم‌های مستند پُربیننده‌ای برای این کانال ساخته بود. وی با دکتر گونتر تماس گرفت و در مورد تهیۀ فیلم مستند با او مشورت کرد. قرار بر این شد که گروه فیلم‌برداری به اتفاق دکتر گونتر برای تهیۀ فیلم راهی عراق، بوسنی و صربستان شوند. در خلال تهیۀ مقدمات سفر، جنگ دوم عراق (۲۰۰۳) به‌وقوع پیوست و تهیۀ فیلم را برای مدتی به تعویق انداخت. پس از گذشت ماه‌های اول جنگ دوم عراق سفر و فیلم‌برداری صورت گرفت و فیلم در آوریل ۲۰۰۴ آمادۀ پخش شد. مسئولین کانال ۳ موضوع فیلم را «بحث‌برانگیز» یافتند و آن را در ساعتی به نمایش گذاشتند که فقط تعداد محدودی بیننده موفق به دیدن آن شدند. در همان سال این فیلم مستند برندۀ بهترین فیلم مستند اروپا شد ولی علیرغم آن این فیلم نه‌تنها هرگز بازپخش نشد بلکه در آرشیو کانال ۳ برای همیشه بایگانی شد. فریدا واگنر که خطرات سفر به منطقۀ جنگی و تماس با مواد رادیواکتیو را به جان خریده بود حال مواجه با این مشکل شده بود که فیلم مستند وی برای همیشه بایگانی شده است. او با هزینۀ شخصی و با کمک مالی دوستان و با همکاری دکتر گونتر مجدداً به عراق و بوسنی و صربستان سفر کرد و مجدداً همان فیلم مستند را ساخت. او امیدوار بود فیلم مستند را در سینماهای آلمان و سایر کشورها به نمایش گذارد. ولی این آرزو نیز برآورده نشد زیرا هیچ سینمایی به دلیل «بحث‌برانگیز» بودن موضوعِ فیلم حاضر به نمایش آن نشد. سال‌هاست که مستندساز مزبور این فیلم مستند را در سالن‌های کوچکِ انجمن‌ها و سازمان‌های مدنی به نمایش می‌گذارد. پس از تهیۀ این فیلم از سوی کانال ۳ آلمان هرگز به این مستندساز برای تهیۀ فیلم دیگری اجازه داده نشد. وی در رابطه با مهمات اوانیوم‌دار کتابی نیز تألیف کرده است که ناشری برای اتنشار آن در آلمان نیافت و نهایتاً کتاب را در اطریش به چاپ رساند. فیلم مستند او را باید دید و به اشتراک گذاشت تا به این ترتیب از کار مستندساز، دکتر گونتر و سایر دست اندرکاران تهیۀ فیلم تقدیر شود.
لینک فیلم مستند:
https://www.youtube.com/watch?v=kLuR8UGco6k
۵ــ https://fromrussiawithlove.rtde.world/international/72980-libyen-nato-setzte-uranmunition-ein/
۶ــ https://www.spiegel.de/politik/toedlicher-staub-a-773953a5-0002-0001-0000-000018257520