به حراج گذاشتن صنعت لیتیوم در بولیوی
در اکتبر ۲۰۱۹ حکومت رئیسجمهور بولیوی، اوآ مورالس با کودتا سرنگون شد. در حالی که دولت فعلی وعده برگزاری انتخابات را در ماه مارس میدهد، یکی از بلندپروازانهترین پروژههای رئیسجمهور پیشین را معلق کرده است. برنامهای که بر طبق آن قرار بود بولیوی، که سرشار از لیتیوم است، به جای صدورش، صنعتی کردن آن را خود بهعهده گیرد.
بولیوی از طرفی فقیرترین کشور آمریکای لاتین است و از سوی دیگر تسلطش بر فناوری نوین تقریباً در میان کشورهای ناحیه جنوب بینظیر است. پیش از این، هیچ تصور نمیشد که بولیوی روزی ادعای احراز نقش اصلی بازار لیتیوم را کند، فلزی قلیایی و در نتیجه ضروری برای تولید باتری. کشف بزرگترین ذخایر «طلای سفید» در سالار دوییونی *، کویر نمکی بیکران در غرب این کشور، میتواند به پدیدهای منجر شود که کشور بهخوبی با آن آشناست: استثمار ثروتی بیکران مدفون در دل خاکش. اما رئیسجمهور اوا مورالس، که در سال ۲۰۰۶ انتخاب و با کودتایی در اکتبر ۲۰۱۹ سرنگون شد (١)، سناریوی دیگری را در نظر داشت: بهرهبرداری از لیتیوم نه برای شرکتهای چند ملیتی شمال بلکه به نفع بولیویاییها.
پایان روز نزدیک است. در سراسر سالار یونی سوزی یخناک به وزش در آمده است. تابستان ۲۰۱۹، مقابل مجتمع صنعتی تولید لیتیوم و کلرید پتاسیم در للیپی (Llipi) هستیم. در این مکان، آینده کشور در معرض خطر قرار گرفته است: معاون رئیسجمهور آلووارو گارسیا لینرا – که اکنون در تبعید در مکزیک به سر میبرد، مکررأ اعلام کرده است که واحد پیشگام بهرهبرداری و صنعتی لیتیوم در بولیوی باید، تحت هدایت دولت، کشور را به جایگاه «عربستان سعودی لیتیوم» برساند.
در حالی که تقاضای لیتیوم به سطح انفجار رسیده است، کره زمین به سختی از چنین سالارهای استخراج لیتیوم برخوردار است. کوچکترین تلفن هوشمند به ۲ تا ۳ گرم لیتیوم محتاج است و یک ماشین برقی، حدود بیست کیلوگرم. تخمین زده میشود که در سال ۲۰۴۰، حدود ۲۶۰ میلیون اتومبیل به اصطلاح « پاک» در مقابل ۴ میلیون در حال حاضر، رانده شوند. انتظار میرود که تقاضای جهانی لیتیوم که در سال ۲۰۱۸ حدود ۳۰۰ هزار تن بود، طی ۱۰ سال آینده به یک میلیون تن برسد. طی سه سال، قیمتها چهار برابر شده است، و در سال ۲۰۱۸ به تنی ۲۰هزار دلار رسیده است (قبل از کاهشی جزیی در سال ۲۰۱۹). بنابراین، شهر کوچک للیپی مرکر توجه کل جهان شده است. گفته میشود ۲۱ میلیون تن لیتیم (٢) زیر ۱۰ هزار کیلومتر مربع آپارتمانهای سالار یونی پنهان است: نوید فراوانی! اما چه کسی از آن بهره میبرد؟
از زمان استعمار اسپانیا، هنگامی که میلیونها نفر از اهالی بومی در معادن نقره جان خود را از دست دادند، تا قرن بیستم که معادن طلا، تنگستن و قلع ثروتی فراوان به جیب استخراجکنندگان خارجی سرازیر کرد، هیچکدام از منابع زیرزمینی بولیوی، هرگز به نفع جمعیت محلی مصرف نشده است. آقای مورالس در ابتدای نخستین دوره خود گفته بود: « محلی برای سرقتهای مجدد وجود ندارد». به محض اخذ قدرت در سال ۲۰۰۶، از برنامه استخراج «۱۰۰٪ ملی» دفاع کرد و آرزویش صدور لیتیوم نه در حالت خام آن، بلکه در باتریهای تولید شده در بولیوی و با ارزش افزودهای بالاتر بود. در صورت موفقیت، بولیوی به یکی از کشورهای نادر جنوب تبدیل میشد که میتوانست مسئولیت کل زنجیره تولید صنعتی را بهعهده بگیرد: اکتشاف و استخراج مواد اولیه (تصفیه آب شور)، توسعه ترکیبات اساسی (نه تنها کربنات لیتیوم، بلکه کلرید پتاسیم، تولید فرعی از فرآیند استخراج لیتیوم است که بهعنوان کود مورد استفاده قرار میگیرد و برای بازار برزیل در نظر گرفته شده است)، سپس تولید کالاهای واسطهای (کاتدهای لیتیوم و الکترولیت) و همچنین کالاهای مصرفی نهایی ( باتريهای لیتیوم یون).
بنابراین در سال ۲۰۰۸، دولت یک برنامه ملی صنعتیسازی منابع به اصطلاح «تبخیری» – بهویژه لیتیوم، و نیز سایر مواد معدنی موجود نمکزارها مانند پتاسیم، بور و غیره را – تحت نظارت یک شرکت ملی: Yacimientos de litio bolivianos (YLB) به اجرا گذاشت. تابستان ۲۰۱۹، لوئیس آلبرتو اچازوی، معاون وزیر فناوریهای پبشرفته انرژیزا و مسئول این پروژه از زمان آغاز آن ابراز داشت: «سیاست ما اطمینان استخراج مواد اولیه توسط شرکتهای دولتی است.» این رویکرد مستلزم توسعه یک فناوری ملی است، تا وابسته به شرکتهای چند ملیتی و اختراعات ثبت شده خارجی نباشد. برای دستیابی به این هدف، دولت نزدیک به یک میلیارد دلار (حدود ۹۱۰ میلیون یورو) هزینه کرد که یکی از بزرگترین سرمایهگذاریها در تاریخ کشور است.
اما بزرگترین چالش، از نوع مالی نیست. اچازو میگوید: «از نظر فناوری، ما میبایست از صفر شروع میکردیم». سپس اضافه میکند: «آزمایشگاههای شیمی فقط در دو دانشگاه کمی روی منابع تبخیر کار میکردند» .اسکار مامانی Oscar Mamani)، مدیر عملیات للیپی (Llipi)، که در آغاز این پروژه در خارج از کشور زندگی میکرد و مانند چندین مهندس دیگر بولیویایی، به مناسبت این پروژه به کشور بازگشت. اچازو ادامه میدهد: «ما نوشتههای علمی را زیر و رو کردیم و بدون کمک خارجی، دست به کار شدیم. خلاصه، همه ما محقق شدهایم.»
در، للیپی(Llipi) لیتیوم برای استفاده در «باتری» به کربنات لیتیوم تبدیل میشود. در لا پالکا (La Palca)، در چند ده کیلومتری للیپی، این کربنات در ساخت مواد کاتدی، سپس باتریهای لیتیوم یونی استفاده میشود. این مرحله آخر، یعنی تولید کالاهای مصرفی – دشوارترین است. مارسلو گونزالس (Marcelo Gonzales)، مدیر کارخانه پیلوت باتری میگوید: «میبایست عظمت این چالش را در نظر گرفت. نه تنها این کارخانه، تنها کارخانه باتری در آمریکای لاتین است، بلکه ما مجبور بودیم کل کارمندان را نیز آموزش دهیم». علاوه بر دستیابی به تجهیزات لازم – که در ژاپن، اروپا یا ایالات متحده ساخته شده است – در واقع میبایست مهارتهای لازم برای استفاده از آن نیز آموزش داده میشد. به گفته آقای مارسلو سایک، مدیر مرکز تحقیقات، که از برزیل برگشته است، کارگران مجبورند برای کسب آموزشهایی که در بولیوی یافت نمیشود، به خارج از کشور بروند. به این منظور، بورسهای دولتی به محققان امکان میدهد تا مهارتهای خود را در بخشهای استراتژیک از جمله لیتیوم بهبود بخشند.
اما بولیوی یک جزیره ایزوله نیست . بهصورتی متناقض پروژه استقلالاش باید با تلاش برای ایجاد ارتباط با شرکتهای فراملی که دسترسی به فناوریهای خاص و بازارهای خاص را مسدود میکنند همراه باشد. بنابراین میبایست در پی شناسایی شرکایی بود که برای تحمیل تصمیماتشان وارد معرکه نشوند . امری که البته با نگرش شرکتهای بزرگ مغایرست. با این دیدگاه، آقای اچازو پنج شرط برای شرکای YLB در نظر گرفت: قبول مشارکت ۵۱٪ برای کشور بولیوی؛ تضمین صنعتی شدن لیتیوم که منجر به زنجیرهای از محصولات با ارزش افزوده بالا میشود؛ تأمین بودجه؛ اطمینان از دسترسی به بازارهای خارجی ؛ و انتقال فناوری و دانش بهویژه از طریق آموزش کارمندان بولیویایی.
اگرچه شرکتهای ژاپنی، چینی، کره جنوبی و فرانسه ابراز علاقه کردهاند، اما گاهی اوقات، مانند مورد مؤسسه بولوره (Bolloré) موضوع پیچیده میشود. به گفته اسکار وارگاس ویلازن (Oscar Vargas Villazón)، اقتصاددان، که در آن زمان مسئولیت میزبانی از هیئت رؤسای فرانسوی را بر عهده داشت: «ونسان بولوره در سال ۲۰۰۸ به بولیوی آمد و با مورالس ملاقات کرد، سپس او را به پاریس دعوت کرد و حتی او را در یکی از اتومبیلهای برقی خود برای گردش به کنار رودخانه سن برد. پروژه او با دقت مورد مطالعه قرار گرفت، اما روحیه استعمارگر فرانسوی ـ آفریقایی او و برخورد از بالای وی بسیار دلسرد کننده بود». آقای اچازو با شوخی ادامه میدهد: «شرکت بولوره فلسفه ما را درک نکرد و تنها موردی که برایش اهمیت داشت مواد اولیه ما بود». صاحبکار فرانسوی سرانجام به آرژانتین رو کرد، جایی که شرایط پیشنهادی را مناسبتر دید: امتیازات خصوصی، تمهیدات مالی، و استانداردهای پائینتر زیست محیطی. بسیاری از شرکتهای چند ملیتی تَرکِ چارچوب اقتصادی خود را تحمل نمیکنند. آقای بورجا سوگویا، مدیر مجتمع لا پالکا (La Palca) معضل نظرگاه این شرکتها را چنین خلاصه میکند: «استثمار میکنم، مالیاتهای نه چندان دلچسب میپردازم، مواد و به همراه آن، ارزش افزوده را میبرم.»
ماه اوت ۲۰۱۹ دولت بولیوی با استفاده از کنسرسیوم چینی سین کیانگ TBEA Group-Baocheng برای بهرهبرداری از سالارهای کولپاسا (Coipasa) و پاستوس گراندز (Pastos Grandes) وارد همکاری شد. این توافقنامه همچنین شامل ساخت کارخانه باتری لیتیوم یون در چین و با مشارکت YLB است. وارگاس ویلازان با وجد میگوید: «بازار آینده، چین است!». چین اعلام کره است که در سال ۲۰۲۵ همه اتومبیلهای این کشور برقی خواهند بود. با ۶۰٪ بازار باتری، این کشور در حال حاضر بزرگترین مصرف کننده کربنات لیتیوم در جهان است.
مذاکرات با هند و روسیه انجام شده است، اما – پس از ده سال مذاکره طولانی، چشم امید به توافق با شرکت آلمانی ACI Systems که در پایان سال ۲۰۱۸ امضا شده، دوخته شد. با ایجاد اولین شرکت مختلط کشور در این بخش، YLB-Acisa، بولیوی، بازار لیتیوم اروپا را فتح کرد و نیاز استراتژیک صنعت خودروسازی آلمان (بزرگترین در اروپا) را که باتری تولید نمیکند، برآورده ساخت. آقای اچازو در اوایل سال ۲۰۱۹ گفت. « هدف، فرستادن اولین باتریهای ماشین برقی در اواخر سال ۲۰۲۳ یا اوایل سال ۲۰۲۴ به آلمان است».
«فشارهای زیادی بر بولیوی وارد خواهد شد»
چند ماه بعد، شور و شوق آقای اچازو خوابیده: «با آلمانیها در کشاکشیم زیرا قرارداد منعقده را محترم نمیشمارند و دیگر نمیخواهند باتری در بولیوی تولید کنند زیرا برایشان سودآور نیست.» ساخت باتری در بولیوی بهمعنی واردات تجیزات لازم است. با توجه به ضعف زیرساخت لازم در بولیوی، تولید باتری در این کشور زمانبر است. اما دومین مشکل یعنی هزینه حمل و نقل در کشوری که دسترسی به دریا ندارد، رقابت در تولید را برای بولیوی سختتر ساخته است. مبارزات آقای مورالس با نهادهای قضایی بینالمللی برای دستیابی به اقیانوس آرام نیز برای حل این مشکل بوده است (٣).
مدتهاست که مطبوعات از بولیوی میخواهند تا که دست از آرزوهای خود که محکوم به شکستاند بشوید، زیرا این کشور تواناییهای لازم را نداشته و مهمتر از همه دنیای تجارت را درک نمیکند. خوان کارلوس زولتا (Juan Carlos Zuleta)، عضو كمسیون ملی لیتیوم شیلی که خود را بهعنوان «محقق مستقل» با مدرک «دكترای اقتصاد از آمریكا» معرفی میکند، در رسانهها حضوری دائمی دارد. مهمتر از همه، وی تحلیلگر بورس و مشاور شرکتهای چند ملیتی در بهره برداری از فلز گرانبها قلیایی، به ویژه در شیلی یعنی دومین تولید کننده در جهان است . او همچنین مشاور کمیته مدنی پوتوس (Potosí) (منطقه ی حاوی لللیپی و لا پالکا) است و بهویژه در کودتای اکتبر ۲۰۱۹ علیه آقای مورالس فعال بود. به گفته وی، تصور استخراج لیتیوم در بولیوی بیفایده است: «فقط ایالات متحده از فناوری لازم برخوردار است.» (٤)
آقای مورالس برای بهرهبرداری و صنعتی شدن لیتیوم به پروژه خود اهمیت زیادی میداد زیرا آنرا ابزاری برای تسخیر و دفاع از حاکمیت ملی میدانست. اچازو تابستان گذشته برایمان توضیح داد: «میدانیم که فشارهای زیادی بر بولیوی وارد خواهد شد. همیشه این طور است: امپریالیسم به جستجوی منابع میرود و در صورت لزوم، برای دستیابی به آنها، از حمله به این کشور یا آن کشور دریغ نمیکند. ما میدانیم که چنین اتفاقی میتواند برای ما رخ دهد. بدیهی است اگر نیروهای راست به قدرت برسند، همه چیز برای چند ملیتیها آسانتر میشد. راستها در بولیوی همیشه فکر میکردند که خصوصیسازی بهتر است». شکی نیست که این مسیر دولت فعلی خانم ژانین چز (Jeanine Áñez) و نیز دولت منتخبی خواهد بود که از صندوق رأی انتخابات ژانویه، که توسط کودتاجیان سازماندهی شده است، بیرون میآید.
* https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B…
١- مقاله « کودتایی بسیار آسان در بولیوی»، لوموند دیپلماتیک دسامبر ٢٠١٩ https://ir.mondediplo.com/article32…
٢- براساس ارزیابی شرکت امریکائی SRK در فوریه ٢٠١٩
٣- Lire Cédric Gouverneur, « La Bolivie les yeux vers les flots », Le Monde diplomatique, septembre 2015.
٤- « Zuleta : Bolivia no sabe explotar el litio ni consiguió patentes », Página Siete, La Paz, 4 novembre 2019.