گردش به راست تاریخی در کنگرهٔ هفتم حزب تودهٔ ایران

با اعلام برگزاری کنگرهٔ هفتم حزب تودهٔ ایران در خرداد ۱۴۰۱، اسناد آن در «نامهٔ مردم» شماره‌های ۳۰ خرداد و ۱۳ تیر ۱۴۰۱ انتشار یافت. مجموعهٔ‌ این اسناد در ۶۹ صفحه تحت عنوان «اسناد هفتمین کنگرهٔ حزب تودهٔ ‌ایران (کنگرهٔ خاوری)» منتشر شد. این مجموعه شامل شش سند جداگانهٔ زیر است:

۱. مشخصه‌های عمدهٔ اوضاع جهان و ایران از دیدگاه حزب تودهٔ ایران؛ ٢. جهان‌بینی حزب تودۀ ایران؛ ٣. منشوری برای اتحادعمل و آزادی ایران از چنگال دیکتاتوری ــ پیشنهادهای حزب تودهٔ ایران برای تشکیل جبههٔ واحد ضدِ دیکتاتوری؛ ۴. برنامهٔ پیشنهادی حزب تودهٔ ایران پیرامون جمهوری ملّی و دمکراتیکِ پس از رهایی از چنگال حکومت استبدادی؛ ۵. حزب تودۀ ایران، انقلاب ملّی ــ دموکراتیک، و دوران ما! نقشهٔ راه حزب تودهٔ ایران برای دگرگونی‌های بنیادین و دموکراتیک در سطح ملّی؛ ۶. حزب تودهٔ ایران، مارکسیسم ــ لنینیسم و دوران ما

همان‌طور که پیش از این و در ارزیابی از «طرح‌های اسناد کنگرهٔ هفتم» نوشته بودیم، ما، به‌عنوان یک جریان توده‌ای که خود را قاطعانه به جهان‌بینی تاریخی حزب تودهٔ ایران، یعنی مارکسیسم ــ لنینیسم، پایبند می‌داند و دفاع از اصول بنیادی مشی تاریخی حزب تودهٔ ایران را یک وظیفهٔ مهم برای همهٔ توده‌ای‌ها می‌شناسد، می‌کوشیم تا با مروری بر این اسناد، نظرات خویش را با رفقای توده‌ای‌ در میان بگذاریم.
از آنجا که نقد همه‌جانبه اسناد مصوب در کنگرهٔ هفتم، مستلزم پرداختن به ریز همهٔ استدلال‌ها و موضع‌گیری‌های اتخاذ شده در مجموعهٔ این اسناد طولانی است، پاسخ ما نیز به‌ناچار به‌درازا خواهد کشید، و به همین دلیل خواهیم کوشید ارزیابی‌های خود را به‌صورت تقسیم‌بندی شده و بر اساس سوژهٔ مورد بحث در هر بخش، به‌طور جداگانه منتشر کنیم و در آخر مجموعهٔ ارزیابی‌های انجام گرفته را در یک سند واحد در اختیار رفقا قرار دهیم.

ما پیش از این، در تاریخ ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۰، ارزیابی خود از بخش مربوط به جهان‌بینی حزب در «طرح پیشنهادی اسناد کنگرهٔ هفتم» را منتشر کرده بودیم. اما از آنجا که کنگرهٔ هفتم بر تمامی موارد عدول از جهان‌بینی حزب در آن اسناد مهر تأیید گذاشته است، لازم می‌دانیم که علاوه بر بازانتشار ارزیابی پیشین خود بر اساس مصوبات کنگره، توضیح مختصری نیز دربارهٔ تاریخچهٔ این تلاش‌ها در جهت تغییر جهان‌بینی حزب در اختیار رفقا قرار دهیم.

آغاز روند تغییر: پلنوم فروردین ماه ۱۳۶۹

سابقهٔ تلاش‌ برای عدول از جهان‌بینی حزب تودهٔ ایران به بیش از ۳۲ سال پیش و پلنوم فروردین ماه ۱۳۶۹ کمیتهٔ مرکزی حزب برمی‌گردد.
این پلنوم، که از ۱۷ تا ۱۹ فروردین ماه سال ۱۳۶۹ در برلین غربی برگزار شد، یک نقطهٔ عطف در تاریخ حزب تودهٔ ایران از زمان یورش‌های جمهوری اسلامی به حزب ما به‌شمار می‌آید. (۱) آغاز روند سقوط حاکمیت‌های سوسیالیستی در اروپا و تشدید بحران فزاینده مجموعه جنبش جهانی کمونیستی و کارگری، از سویی، و نارضایتی شدید تشکیلاتی، از سوی دیگر، فضا و جّو خاصی را بر پلنوم حاکم کرده و اکثریت اعضای کمیتهٔ مرکزی را تحت تأثیر قرار داده بود. در چنین جوی بود که «پلنوم فروردین ماه ۱۳۶۹» سه سند: «برنامه عمل حزب تودهٔ ایران (در کوتاه مدت)» (۲)؛ «گزارش هیأت سیاسی به پلنوم» (۳)؛ و «گزارش ارائه شده توسط رفیق خاوری به پلنوم» (۴) را به تصویب رساند.

گردش به راست و تجدیدنظرطلبی در اسناد ارائه شده به پلنوم مشاهده می‌شد. این اسناد بر اساس پذیرش تئوری نواندیشی تدوین شده بود. با توجه به موضوع نخستین ارزیابی ما از اسناد مصوب هفتمین کنگرهٔ حزب تودهٔ ایران، ما در اینجا تنها به برخی از مهم‌ترین نکات «گزارش هیأت سیاسی به پلنوم» و «گزارش ارائه شده توسط رفیق خاوری به پلنوم» می‌پردازیم و علاقه‌مندان را به مطالعهٔ گزارش برگزاری این پلنوم و متن کامل اسناد آن دعوت می‌کنیم:

۱. دعوت پلنوم به «بازنگری در برداشت‌های دیروزی خود دربارهٔ جامعه، انقلاب و نیروهای محرکهٔ آن، هژمونی پرولتاریا، راه رشد غیرسرمایه‌داری و … که دیگر پاسخگوی نیازهای زمان و زندگی نیست»، و پایان دادن «به برخی از ابهامات موجود در زمینه دیکتاتوری پرولتاریا، هژمونی طبقه کارگر و برخی مقولات مشابه». (از «گزارش هیأت سیاسی به پلنوم»، نامهٔ مردم، شماره ۳۰۹، ۱۱ اردیبهشت ۱۳۶۹، ص۶ و از «گزارش ارائه شده توسط رفیق خاوری به پلنوم»، نامهٔ مردم، شماره ۳۱۴، ۱۵ خرداد ۱۳۶۹، ص ۵).

۲ــ در «پلنوم فروردین ماه ۱۳۶۹»، برای نخستین بار در تاریخ حزب تودهٔ ایران، ایدئولوژی و جهان‌بینی مارکسیستی ــ لنینیستی حزب به‌طور ضمنی زیر سئوال می‌رود و عنوان می‌گردد که بحث در این مورد همچنان باز است («گزارش ارائه شده توسط رفیق خاوری به پلنوم»، نامهٔ مردم، شماره ۳۱۴، ۱۵ خرداد ۱۳۶۹، ص ۶).

۳ــ اعلام موضع غیرلنینی دربارهٔ اصل «مرکزیت دمکراتیک»:

«… ما این اصل [مرکزیت ـ دمکراتیک] را در فعالیت سازمانی به‌کار گرفته‌ایم، نه برای اینکه اصولاً ویژهٔ احزاب کمونیست است. مرکزیت ـ دمکراتیک در احزاب غیرکمونیستی نیز مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. هر حزبی تا آنجا که وضع سازمانی‌شان اجازه می‌دهد، از این اصل استفاده کرده و می‌کند … آیا می‌توان اصل مرکزیت ــ دمکراتیک را از اساسنامه حذف کرد؟ البته کنگره حزب می‌تواند از آن صرف‌نظر کند. اما، این عمل ناصحیح و فاقد منطق است. شاید بتوان توافق دمکراتیک را با مضمون حفظ وحدت نظری در اساسنامهٔ جدید وارد کرد….» (از «گزارش ارائه شده توسط رفیق خاوری به پلنوم»، نامهٔ مردم، شماره ۳۱۵، ۲۲ خرداد ۱۳۶۹، ص ۳ و ۴).

زنده‌یاد رفیق خاوری در پلنوم تأکید کرد که نظر شخصی او در رابطه با ایدئولوژی حزب، حفظ مادهٔ اول اساسنامه ــ یعنی تأکید بر جهان‌بینی و هویت طبقاتی حزب ــ است. در اینجا معیار تنها نظر شخصی رفیق خاوری نیست. مسألهٔ مهم‌تر آن است که این رفیق در جایگاه دبیر اول و رهبر حزب، گزارشی به پلنوم ارائه داد که خلاف اعتقادات شخصی ایشان دربارهٔ ایدئولوژی حزب بود.

«طرح اساسنامهٔ حزب تودهٔ ایران»‌ برای ارائه به کنگرهٔ سوم حزب

این طرح با ابتکار زنده‌یاد رفیق صفری و به‌نام «محصول کار عده‌ای از اعضای هیأت اجرایی و اعضای اصلی و مشاور کمیتهٔ مرکزی» تهیه و در «نامهٔ مردم» شماره ۳۴۰ ــ ۱۸ دی ۱۳۶۹، منتشر شد. (۵) در این طرح، ایدئولوژی مارکسیستی ـ لنینیستی حزب و ماهیت طبقاتی حزب تودهٔ ایران به‌عنوان حزب طبقهٔ کارگر کنار گذاشته شده و عبارات زیر در مادهٔ اول آن جایگزین گردیده بود:

«حزب تودهٔ ایران به‌عنوان یک سازمان سیاسی، میهن‌دوست، انسان‌گرا و مدافع آزادی، دمکراسی، صلح و عدالت اجتماعی، اتحاد داوطلبانه همه نیروهای خلقی، کارگران، دهقانان، پیشه‌وران، کارمندان، روشنفکران و همهٔ کسانی است که برنامه و اساسنامهٔ حزب را بپذیرند و در راه تحقق آن گام بردارند.

«حزب تودهٔ ایران در پیشبرد اهداف دور و نزدیک خود از مارکسیسم ــ لنینیسم و همهٔ تفکر اجتماعی ــ تئوریک مترقی معاصر و نیز از تاریخ اندیشه‌های انسان‌گرایانهٔ ایران بهره‌گیری انتقادی و خلاق خواهد کرد.»

کنگرهٔ سوم حزب تودهٔ ایران

در روند نظرخواهی از اعضای حزب پیرامون طرح‌های ارائه‌شده در «نامهٔ مردم» شماره ۳۴۰، صدها نظر از واحدها و اعضای حزب به‌دست کمیتهٔ تدارک کنگرهٔ سوم رسید، که به استثنای چند نظر فردی، همگی خواهان حفظ ایدئولوژی و ماهیت طبقاتی حزب تودهٔ ایران بدون هیچ‌گونه تعییر در اساسنامهٔ آن شده بودند.

مشابه همین وضعیت در جریان برگزاری کنگرهٔ سوم حزب در بهمن ماه ۱۳۷۰ تکرار شد و به‌جز عده‌ای از رفقا ــ به‌زعامت رفیق محمد امیدوار ــ که تعداد آنها از انگشتان یک دست تجاوز نمی‌کرد، اکثریت قریب به‌اتفاق اعضای کنگره بر حفظ ایدئولوژی مارکسیست ــ‌ لنینیستی حزب تأکید کردند و آن را در اساسنامهٔ مصوب کنگرهٔ سوم گنجاندند. [در مقالهٔ منتشره در سایت «۱۰ مهر» (۱۳ تیر ۱۳۹۹)، تحت عنوان «پیرامون مصاحبهٔ اخیر رفیق عاصمی با سایت “توده‌ای‌ها”»، اشاراتی به مباحث پیرامون طرح اساسنامهٔ منتشره در «نامهٔ مردم» شمارهٔ ۳۴۰، در پیش و در جریان برگزاری کنگرهٔ سوم ــ بهمن ۱۳۷۰ ــ شده است که علاقه‌مندان را به خواندن این مقاله دعوت می‌کنیم (۶)]

رویکردی که رفقای زنده‌یاد خاوری و صفری در ارائهٔ گزارش به پلنوم فروردین ماه ۱۳۶۹ کمیتهٔ مرکزی حزب و همچنین طرح اساسنامهٔ مندرج در «نامهٔ مردم» شماره ۳۴۰ نشان دادند، برخلاف اعتقادات شخصی این دو رفیق و در‌ واقع ناشی از واکنش نادرست آنها به بحران همه‌جانبه در جنبش جهانی کمونیستی و کارگری در آن مقطع بود. در عین‌حال باید تأکید کرد که این دو رفیق بر خواست و نظر اعضای حزب در زمینهٔ حفظ ایدئولوژی و ماهیت طبقاتی حزب تودهٔ ایران گردن نهادند، و در نتیجه عدول از جهان‌بینی حزب به اسناد مصوب کنگرهٔ سوم راه نیافت.

اما پرسشی که مطرح است این است که چگونه امروز، نزدیک به ۳۱ سال پس از برگزاری کنگرهٔ سوم حزب، خوابیدن گردوغبار ناشی از سقوط حاکمیت سوسیالیستی در اتحاد جماهیر شوروی، و روشن شدن بسیاری از حقایق دربارهٔ دلایل آن، کنگرهٔ هفتم حزب تودهٔ ایران از ایدئولوژی حزب عدول می‌کند؟ چگونه و تحت کدام روند، جریانی که تعداد نمایندگان آن در مقطع برگزاری کنگرهٔ سوم، و در خود کنگره، کمتر از انگشتان یک دست بود، امروز به جریان غالب در کمیتهٔ مرکزی و کنگرهٔ هفتم حزب بدل شده است و در اولین کنگرهٔ پس از درگذشت رفیق خاوری،  و برای نخستین بار در تاریخ ۸۰‌سالهٔ حزب ما، برخورد تجدیدنظرطلبانهٔ خود نسبت به ایدئولوژی مارکسیستی ـ لنینیستی حزب را به تصویب می‌رساند و حزب را وادار به عدول از ایدئولوژی تاریخی خود می‌کند؟

ـــــــــــــــــ
زیرنویس‌ها

۱. بخش ۱۷، پلنوم «فروردین ماه ۱۳۶۹»؛ نقطه عطفی در حیات حزب تودهٔ ایران پس از یورش‌ها

۲. «برنامه عمل حزب تودهٔ ایران (در کوتاه مدت)» ــ فروردین ماه ۱۳۶۹

۳. «گزارش هیأت سیاسی به پلنوم» ــ فروردین ماه ۱۳۶۹:
بخش اول
بخش دوم
بخش سوم
بخش چهارم
بخش پنجم
بخش ششم (آخر)

۴. «گزارش ارائه شده توسط رفیق خاوری به پلنوم» ــ فروردین ماه ۱۳۶۹
بخش اول
بخش دوم

۵. طرح‌های برنامه و اساسنامه، مندرج در «نامهٔ مردم» شماره ۳۴۰، ۱۸ دی ۱۳۶۹

۶. پیرامون مصاحبهٔ اخیر رفیق عاصمی با سایت «توده‌ای‌ها»