یرواند آبراهامیان

به‌نظر من دو دلیل عمده برای این مسئله وجود دارد که چرا جریان اصلی تاریخ‌نگاری در رابطه با ملی‌شدن نفت در ایران نقش کارگران و سازمان‌های مربوط به آنها را عموما نادیده می‌گیرد. اولین دلیل این است که مورخان جریان اصلی به این سو گرایش دارند که فرادستان و بالایی‌ها را در تغییرات کلان ببینند: نمایندگان پارلمان، دولتمردان و نخبگان سیاسی. در اینجاست که «تاریخ‌نگاری از پایین» معنا پیدا می‌کند. زیرا فقط کسانی که این نگاه را در تاریخ‌نگاری خود می‌پرورانند، می‌توانند نقش کارگران را در تاریخ تشخیص دهند. دلیل دوم این است که مورخان جریان اصلی از اعتباربخشی به حزب توده ایران در جریان ملی‌شدن نفت پرهیز دارند. البته باید متذکر شد که سیاست حزب توده [ایران] در آن دوره زمانی همیشه یکدست نبوده اما در این شکی نیست که اعتصاب کارگران نفتی که از حمایت کامل حزب توده [ایران] برخوردار بود (از اسفند ۱۳۲۹ تا اردیبهشت ۱۳۳۰)، نقش بسیار مهمی در به‌قدرت‌رسیدن دکتر مصدق و آغاز ملی‌شدن نفت داشته است.

به‌نظر من، در کل، احساسات ملی آنقدر قوی هستند که از مداخلات خارجی جلوگیری کنند و از تکرار دههٔ ۱۳۳۰ جلوگیری نمایند. اما مشکل این است که اگر افرادی که در حاکمیت هستند تمایلی به سهیم کردن دیگران در قدرت نداشته باشند و از کثرت‌گرایی بهراسند، در این صورت افراد بیشتری را از سیستم گریزان کرده و در نتیجه امپریالیسم دست بازتری خواهد داشت و خواهد توانست با یافتن افراد بیشترِ هم جهت با خود، بهتر جذب نیرو نماید. حتی با آگاهی از این که نمی‌تواند رژیم را از درون تغییر دهد، از نیروهای تبعیدی استفاده خواهد کرد و کمر به نابودی کشور خواهد بست. درنتیجه من فکر می‌کنم مسأله خطر از دست دادن استقلال نیست، بلکه بقای حکومت و اینکه چگونه حکومت در شرایط موجود دوام بیاورد، مطرح است، فکرمی‌کنم گشایش سیاسی یک سیستم، عملاً حکومت را قوی‌تر می‌کند نه ضعیف‌تر.

این استدلال که به‌خاطر آن‌چه شوروی‌ها در سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ انجام دادند، معقول است که از آن‌ها فاصله بگیرید در سال‌های ۱۳۲۶‌ـ۱۳۲۵ بسیار شایع بود و مظهر آن‌ها خلیل ملکی بود و به حمایت زیادی از نیروهای حزب تودۀ [ایران] نیز دست پیدا کرد. اما آن‌چه در بلند مدت با آن مواجه می‌شوید این است که بسیاری از حامیان اولیۀ خلیل ملکی به حزب تودۀ [ایران] بازگشتند و به حمایت از حزب تودۀ [ایران] پرداختند و گروه خلیل ملکی به گروه بسیار بسیار بی‌اهمیتی تبدیل شد. شما می‌توانید بگویید که او همۀ اجزاء لازم را در اختیار داشت تا مطلوب خود را بسازد: سوسیالیسم، سابقۀ معتبر، ملی‌گرایان. اما «نیروی سوم» هرگز به چیز بااهمیتی تبدیل نشد و اغلب شورای متحدۀ‌ مرکزی در واقع به حزب تودۀ [ایران] بازگشتند و این حزب به یک گروه کوچک تبدیل شد، گروهی به قدری کوچک که مجبور شد با گروه‌های بسیار منفور به همکاری بپردازد و اکنون چنین به‌نظر می‌رسد که بودجۀ آن‌ها اساساً توسط سازمان سیا تأمین می‌شده است. بنابراین این پرسش مطرح می‌شود که چرا ایران نتوانست یک جنبش مستقل سوسیالیستی ماندنی به‌وجود آورد. چرا تنها جنبشی که وجود داشت طرفدار شوروی بود؟ من پاسخی ندارم اما این چیزی است که در واقع روی داد. و اگر به حزب خلیل ملکی نگاه کنید که مواضع فکری بی‌نقصی داشت، برخی کارهایی که اعضای آن انجام دادند بسیار مشکوک‌اند. روزنامۀ آن‌ها صبح ۲۸ مرداد با این تیتر بزرگ منتشر شد که تهدید از سمت راست، تهدید از سوی ارتش وجود ندارد. تهدید اکنون از سوی حزب تودۀ [ایران] است. بنابراین آن‌ها به این نحو اساساً از خط سیا تبعیت می‌کردند که در ۲۸ مرداد تبلیغ می‌کرد خطر اصلی از سوی حزب تودۀ [ایران] است.

«۱۰ مهر»:‌ شما به‌عنوان فعالترین و معتبرترین مورخ تاریخ معاصر ایران، چه نظری دربارهٔ کتاب خاطرات رفیق عمویی از دیدگاه یک مورخ دارید. در صحبت کوتاهی با ما اظهار داشتید که کتاب برای شما آموزنده بوده است. لطفاً توضیح دهید چه مسایل تازه‌ای برای شما در این کتاب مطرح شده است؟

من با پیش فرض شما مخالفم که درگیری بین ایران و غرب است. درگیری بین ایران، اسرائیل و دولت ترامپ است. گمان نمی‌کنم که درگیری از نوع فرهنگی یا میان شرق و غرب باشد. اگر دولت اوباما باشد، اگر دولت تغییر کند، شرایط اینقدر سخت نخواهد بود. شرایط می‌توانست معمولی باشد. اما اگر تنش‌ها افزایش یابد و دولت دیگری مانند ترامپ بر سر کار باشد، قطعاً تنش‌ها و تحریم‌ها بیشتر می‌شود و تأثیر آن بر ایران شدیدتر می‌شود و جناح راست تقویت می‌شود و جامعه به جای باز شدن بیشتر خفه می‌شود.