بزرگداشت حکیم عمر خیام
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من وین حرف معما نه تو خوانی و نه من هست از پس پرده گفتگوی من و تو چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من
ابوالفتح عمر ابن ابراهيم خيام، مشهور به حکیم عمر خیام نیشابوری، ریاضیدان، فیلسوف، ستاره‌شناس، شاعر و موسیقی‌دان مشهور ایرانی است که در ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی ـــ قرن دوازدهم میلادی ـــ در شهر نیشابور به دنیا آمد. از همین رو این روز، روز بزرگداشت خیام نیز نامگذاری شده است. خیام از اندیشمندان و شاعران بنام و پرآوازۀ ایران است که در زمینهٔ علم ریاضی و نجوم یکی از پیشگامان زمان، و در عرصهٔ ادبیات شاعری توانمند و خالق معروفترین و پرنغزترین دوبیتی‌ها ـــ رباعیات ـــ می‌باشد.
درست است که شهرت خیام در ایران و جهان بیشتر به‌علت جذابیت رباعیات دلنشین او در قالب دوبیتی‌های کوتاه و در عین حال ساده و عمیقاً فلسفی او است، امّا خود او آن را زیاد جدی نمی‌گرفت و نبوغ و استعداد بزرگ خود را صرف ریاضیات و ستاره‌شناسی می‌کرد. «کارل وایر اشتراس»، ریاضیدان بزرگ آلمانی می‌گوید:« ریاضیدانی که همچنین کمی شاعر نباشد، هیچگاه ریاضیدان تمام‌عیار نخواهد بود.» خیام هردو بود.
«گرچه خیام را در شرق و غرب با رباعی‌های حکمت‌آمیزش می‌شناسند، اما خیام در درجه اوّل دانشمند، حکیم و ریاضیدانی بزرگ بود. از این روی جورج سارتن در تخصیص هر نیم قرن به دانشمندی برجسته در تاریخ علم، نیمه دوم سده یازدهم میلادی را «عصر خیام» می‌نامد و یونسکو او را «بزرگترین ریاضیدان دوره میانه» می‌خواند. در میان شاعران فارسی‌زبان کسی چون خیام دارای شهرت جهانی نیست و بی‌گمان این اشتهار مرهون ترجمه منظوم و هنرمندانه ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی از رباعیات اوست که در سال ۱۸۵۹ به چاپ رسید. بنا به پژوهش آمبروز پاتر تا سال ۱۹۲۹ چهارصد و ده چاپ از رباعیات خیام به انگلیسی و حدود هفتصد کتاب، مقاله، تصنیفات موسیقی و تئاتر مربوط به آن پدید آمده بود.»
ـــ دکتر فهیمه مخبر دزفولی
«خیام به خاطر دستآوردهای شگفت انگیزش دارای جایگاهی بلند در جهان ریاضیات می باشد. او نخستین ریاضیدانی است که روشی ساده برای یافتن ضرایب دو جمله ای ها ارائه کرده است. این روش بعدها توسط ریاضیدانان اروپایی از جمله “پاسکال” فیلسوف و ریاضیدان فرانسوی کشف شده و اینک به “مثلث پاسکال” مشهور است. خیام برای اولین بار معادلات درجه سوم را دسته بندی نموده و راه حل آن ها را از طریق مقاطع مخروطی ارائه کرده است. روش او تلفیقی تحسین برانگیز از جبر و هندسه می باشد.»
ـــ پرفسور ناصر کنعانی
«از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خيام، رساله نوروز نامه است که با نثری ساده و شيوا، پيدايی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانيان بازگو نموده است. او در اين رساله با شيفتگی تمام درباره آيين جهانداری شاهنشاهان کهن ايرانی و پيشه ها و دانش هايی که مورد توجه آنان بوده سخن رانده و تنی چند از شاهان داستانی و تاريخی ايران را شناسانده است.»
ـــ بخش فرهنگ و هنر بیتوته
خیام در ۱۲ آذر ۵۱۰ خورشیدی در سن ۸۳ سالگی در نیشابور درگذشت و او را در همان شهر به خاک سپردند. آرامگاه خیام در نیشابور یکی از زیباترین بناهای ایران شناخته می‌شود که توسط پدر معماری مدرن ایران، هوشنگ سیحون، معمار، طراح، نقاش و تندیس‌ساز معروف ایرانی ساخته شده است. هوشنگ سیحون رئیس دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود و علاوه بر آرامگاه خیام، طراح بنای یادبود بوعلی سینا، نادرشاه افشار، فردوسی، کلنل محمدتقی خان پسیان، کمال‌الملک و ده‌ها مقبره و آرامگاه دیگر، و طراح بنای «موزۀ توس» نیز بوده است. اجزاء مثلثی‌شکل اطراف مقبرهٔ خیام شکل خیمه را تداعی می‌کند که اشاره به نام خیام دارد. خود سیحون می گوید: «شنیده بودم که خیام گفته بود گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشانی کند. بنابراین بنای یادبود باید طوری ساخته می‌شد که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود.»
مردم ایران، در زادروز این ریاضیدان بزرگ، شاعر نامدار، و حکیم فرزانه، یادش را گرامی می‌دارند. او به‌حق یکی از بزرگترین نوابغ کشورمان ایران است.