عملیات روبیکُن

نویسنده: م. نوری ــ

در شمارۀ ۲۹۴ «۱۰ مهر»، ۴ تیر ۱۴۰۲، مقاله‌ای تحت عنوان «رمزگشایی از روابط آلمان و ایالات متحدۀ آمریکا» منتشر شد که در آن مناسبات سیاسی، اقتصادی و امنیتی میان دو کشور بررسی شده بود. در بخش نحوۀ تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت برون‌مرزی آلمان (BND) پس از پایان جنگ جهانی دوم و اشغال نظامی آلمان توسط ایالات متحدۀ آمریکا، به این نکته اشاره شده بود که سازمان اطلاعات و امنیت برون‌مرزی آلمان توسط سازمان سیا تأسیس شد و همکاری این دو سازمان امنیتی نقشی مهم در مقابله با کمونیسم و بلوک شرق ایفا کرد. در مقالۀ پیش رو به یکی از عملیات جاسوسی مشترک سازمان BND و سازمان سیا می‌پردازیم که اسناد آن در سال ۲۰۲۰ منتشر شد.

مقدمه

جنگ دوم جهانی در ماه مه سال ۱۹۴۵ خاتمه یافت و آتش توپخانه‌های متفقین و متحدین خاموش شد. اما پیش از پایان این جنگ، جنگ دیگری آغاز یا به‌عبارتی طراحی شده بود: جنگ سرد. ایالات متحدۀ آمریکا برای پیشبرد جنگ سرد و مقابله با کمونیسم و بلوک شرق، و همچنین تحکیم موقعیتِ جهانی خود، از شیوه‌های مختلفی استفاده کرد و در همین راستا بود که عملیات روبیکُن طراحی و به‌مرحلۀ اجرا گذاشته شد. برخی از کارشناسان امور امنیتی عملیات روبیکُن را مهم‌‌‌ترین عملیات جاسوسی تاریخ می‌دانند. این ادعا چندان هم گزاف نیست زیرا گستردگی مکانی این عملیات و مدت زمان تداوم و عدم افشای آن در تاریخ بی‌سابقه است.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، اهمّ اهداف ایالات متحدۀ آمریکا جلوگیری از گسترش نفوذ سوسیالیسم، مقابله و تضعیف دولت اتحادجماهیر شوروی و بلوک شرق، مقابله با جنبش‌های ضداستعماری و رهایی‌بخش، تحکیم دولت‌های وابسته به بلوک غرب و بر سر کار آوردن نیروهای طرفدار خود در سراسر جهان بود. برای نیل به این اهداف، اِشراف اطلاعاتی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بود. ضروری بود که ایالات متحده از سیاست‌های داخلی و خارجی محرمانۀ دولت‌ها مطلع شود، و ضروری بود در جریان مذاکرات محرمانۀ دولت‌ها و مذاکرات محرمانۀ سازمان‌ها و اتحادهای بین‌المللی قرار گیرد تا بتواند به‌موقع طرح‌ها و راهبردهای سیاسی مغایر منافع خود را خنثی سازد یا در روند آن‌ها اخلال ایجاد نماید.

در خلال جنگ جهانی دوم، ایالات متحدۀ آمریکا از شنود مکالمات و رمزگشایی از مراسلات دولت‌ها بسیار بهره برده بود. با شنود پیام‌های محرمانه و رمزگشایی از مکاتبات ارتش ژاپن بود که ایالات متحده در جریان زمان حملۀ ژاپن به پرل‌هاربور قرار گرفت و توانست با صحنه‌آرایی و اتخاذ تمهیدات لازم این حمله را غافلگیرانه قلمداد کند و آن را بهانه‌ای برای اعلام جنگ به ژاپن و ورود به جنگ جهانی دوم قرار دهد. این تجربۀ تاریخی پس از پایان جنگ نیز مورد استفادۀ ایالات متحده قرار گرفت و به اجرای مزورانه‌‌‌ترین عملیات جاسوسی تاریخ انجامید، که محتوای آن رمزگشایی از مکاتبات و مکالمات غالب کشورهای جهان بود.

شرکت «کریپتو آ.گ.»

بوریس هاگِلین[۱] سوئدی‌الاصل در سال ۱۸۹۲ در شهر باکو، شهری که پدر وی در عرصۀ استخراج نفت در آن کار می‌کرد به‌دنیا آمد. او ابتدا در شهر سن پترزبورگ روسیه و سپس در استکهلم به تحصیل پرداخت و تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ ماشین‌سازی به‌پایان رساند. او پس از اتمام تحصیلات به باکو برگشت و در یک شرکت الکترونیک سوئدی مشغول به‌کار شد. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، او روسیه را ترک نمود، مدتی در نیوجرسی آمریکا کار کرد و در نهایت دفتر کوچکی در استکهلم دایر و در عرصۀ ساخت دستگاه‌های رمزگذاریِ اطلاعات شروع به‌کار کرد. در سال ۱۹۴۸، او به سوئیس مهاجرت کرد و مدتی با مهندس الکترونیک و مخترع سوئیسی «اِدگار گرِتنر»[۲] در عرصۀ ساخت ماشین‌های تحریر الکترونیکی (تلکس) که قادر به رمزگذاری خودکارِ متون یا رمزگشایی از متون باشند، همکاری داشت و سپس تصمیم گرفت خود ساخت و تولید دستگاه‌های رمزگذاری را آغاز کند. سال ۱۹۵۲ او شرکت «کریپتو آ.گ» را تأسیس کرد که به‌زودی تبدیل به یکی از پیشروترین شرکت‌های تولیدکنندۀ دستگاه‌های رمزگذاری در عرصۀ جهانی شد. محل استقرار شرکت کشور سوئیس بود که پس از جنگ جهانی دوم بیطرفی اختیار کرده بود، و این امتیاز موجب اعتماد هرچه بیشتر خریداران تولیدات شرکت «کریپتو» می‌شد. به‌دلیل کیفیت عالی تولیداتِ این شرکت، ۱۳۰ کشور جهان دستگاه‌های رمزگذاری مورد نیاز را از این شرکت خریداری می‌کردند. علاوه بر دولت‌ها، ارتش، شرکت‌ها و مؤسسات صنعتی، بانک‌ها و اشخاص حقیقی نیز از دستگاه‌های رمزگذار استفاده می‌کردند و جزو مشتریان دائمی شرکت بودند. کشورهای بلوک شرق، به‌استثنای یوگسلاوی سابق، دستگاه‌های مورد نیاز خود را تولید می‌کردند و هرگز از تولیدات شرکت «کریپتو» استفاده نکردند.

اواخر دهۀ پنجاه میلادی، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا CIA و سازمان اطلاعات برون‌مرزی آلمان BND با «بوریس هاگِلین» وارد معامله شدند و به توافقی دست یافتند [۳] که مضمون آن اجرای عملیاتی بود که سازمان BND آن را عملیات روبیکُن[۴] و سازمان CIA آن را عملیات مینِروا [۵] نامید. طبق توافق، قرار بر این شد که شرکت دو نوع دستگاه‌های رمزگذاری تولید کند: دستگاه‌های رمزگذاری که الگوریتم‌های آن‌ها دستکاری شود، به‌طوری که برای دو سازمان مذکور قابل رمزگشایی باشند، و دستگاه‌هایی با کیفیت سابق و ایمن که غیرقابل رمزگشایی باشند. و طبق توافق قرار بر این شد که تولیدات دستکاری‌شده به همۀ مشتریان، غالباً از کشورهای جنوب جهانی و یوگسلاوی سابق، و دستگاه‌های ایمن و دستکاری‌نشده به کشورهای اروپایی، کشورهای عضو ناتو، یا متحد آمریکا فروخته شوند، به‌استثنای ترکیه، ایرلند، اسپانیا، ایتالیا و پرتقال، که ایالات متحده به‌دلایل گوناگون علاقه‌مند به دسترسی به اطلاعات محرمانۀ آن‌ها بود و طبق توافق مایل بود دستگاه‌های دستکاری شده در اختیار آن‌ها قرار گیرد.

دستگاه‌های مخدوش با چنان ظرافتی دستکاری می‌شدند که کشف آن تقریباً غیرممکن بود. هیچ‌یک از کارکنان شرکت در جریان توافقات مدیر شرکت با سازمان‌های اطلاعاتی نبودند، به‌استثنای پسر «بوریس هاگلین» که یکی از مدیران فروش تولیدات شرکت بود. عملیات روبیکُن سه دهه بدون بروز مشکل چندانی ادامه یافت.[۶] در خلال این مدت فقط تغییراتی در مالکیت شرکت، زمانی که در سال ۱۹۷۰ «بوریس هاگلین» تصمیم گرفت به‌دلیل کهولت سن بازنشسته شود، انجام گرفت. چون همزمان یگانه پسر وی نیز جان خود را ازدست داده بود (رجوع شود به زیرنویس شمارۀ ۳)، مالکیت شرکت به‌شکل صوری به شرکت آلمانی زیمنس، ولی در اصل در قبال پرداخت ۵/۸ میلیون دلار به صاحب شرکت، یعنی «بوریس هاگلین»، به سازمان CIA و سازمان BND انتقال یافت. طبق اسنادی که بعدها منتشر شد، سازمان‌های اطلاعاتی مذکور به‌تساوی صاحب سهام شرکت شدند و شرکت زیمنس به‌ازای این همکاری ۵ درصد از سود شرکت را دریافت می‌کرد ضمن این‌که مهندسان این شرکت در طراحی و تولید دستگاه‌های رمزگذار مشارکت داشتند. و طبق همین اسناد، سهم آمریکا از سود سالیانۀ شرکت مخفیانه و به‌صورت نقدی به نمایندۀ این کشور تحویل داده می‌شد و سهم آلمان از سود سالیانۀ شرکت در اختیار BND قرار می‌گرفت، بدون آن‌که این بخش از بودجۀ سازمان تحت نظارت کمیسیون بودجۀ مجلس یا دیوان محاسبات فدرال آلمان باشد. به‌عنوان مثال، سود شرکت در سال ۱۹۷۵، ۶/۴۸ میلیون مارک (به ارزش امروز ۶/۴۲ میلیون یورو) بود.

پایان عملیات روبیکُن

در ماه مارس سال ۱۹۹۲، یکی از مدیران فروش شرکت به نام «هانس بوهلر» [۷] طبق روال همیشگیِ کار به ایران سفر کرد. وی در بدو ورود به تهران به‌اتهام جاسوسی دستگیر و در بازداشتگاه اوین زندانی شد. دستگیری وی در ایران در رسانه‌های غربی انعکاس چندانی نیافت و اگر اشاره‌ای به آن صورت گرفت در راستای طرح ادعای همیشگی غرب بود که دولت ایران برای دستیابی به اهداف یا کسب امتیازات معینی افراد بی‌گناه را دستگیر می‌کند، یا به‌عبارتی گروگان می‌گیرد. «هانس بوهلر» بیش از ۹ ماه در ایران زندانی بود. او در خلال بازجویی‌ها در جریان قرار گرفت که شرکت متبوع وی با سازمان‌های اطلاعاتی همکاری می‌کرده است. ژانویۀ ۱۹۹۳، او پس از سپردن وثیقه‌ای به‌مبلغ یک میلیون فرانک سوئیس (به روایتی ۵/۱ میلیون فرانک یا یک میلیون دلار) آزاد شد. مدیریت مذاکرات با دولت ایران و پرداخت وثیقه را دولت آلمان به‌عهده داشت.

«هانس بوهلر» پس از آزادی و بازگشت به سوئیس در مصاحبه با مطبوعات موضوع همکاری شرکت «کریپتو» با سازمان‌های امنیتی را برملا کرد. علاوه بر این، او با متهم کردن شرکت به مخفی نگاه داشتن همکاری با سازمان‌های اطلاعاتی و به‌خطر انداختن جان کارکنانِ شرکت، شکایتی در محاکم قضایی سوئیس مطرح کرد، امری که منجر به اخراج وی از شرکت شد. این پرونده هیچگاه به مرحلۀ رسیدگی در دادگاه نرسید. گفته می‌شود که «هانس بوهلر» با گرفتن حق‌السکوت حاضر به استرداد شکایت و مختومه شدن پرونده شده است. در هر حال، او پس از این واقعه هرگز حاضر به مصاحبه با رسانه‌ها نشد و سکوت اختیار کرد. این‌که او با تطمیع یا تهدید مجبور به سکوت شده است رازی است که با مرگ او در سال ۲۰۱۸ به خاک سپرده شد.

دستگیری «هانس بوهلر» و افشای نقش سازمان‌های اطلاعاتی در شرکت «کریپتو» نقطۀ عطفی در تاریخ فعالیت این شرکت و عملیات روبیکُن بود. بنا به اسناد سازمان CIA، دستگیری «هانس بوهلر» از دید دولت آمریکا مهم‌‌‌ترین خلأ امنیتی در تاریخ این عملیات محسوب می‌شود. «برند اشمیت باوئر»،[۸] نمایندۀ پیشین ادارۀ صدراعظمی آلمان در سازمان‌های اطلاعاتی، در مصاحبه‌ای گفت که ادارۀ مزبور پس از ماجرای «بوهلر» تصمیم گرفته است به‌دلیل افزایش خطرات امنیتی عمیات روبیکُن را متوقف کند.

طبق اسناد منتشره، دولت آلمان در سال ۱۹۹۳ سهم خود در شرکت «کریپتو» را به‌مبلغ ۱۷ میلیون دلار به دولت آمریکا فروخته است. با فروش سهام شرکت، عملیات روبیکُن متوقف شد، ولی آن‌طور که اسناد منتشره نشان می‌دهند سازمان اطلاعات برون‌مرزی آلمان کماکان امکان رمزگشایی از مکالمات و مکاتبات و دسترسی به اطلاعات محرمانۀ کشورهای استفاده‌کننده از دستگاه‌های مخدوش را داشته است.

به این ترتیب، عملیات روبیکُن خاتمه یافت ولی عملیات مینِروا ادامه پیدا کرد. بنا به اسناد منتشره، دولت ایالات متحدۀ آمریکا تا دهۀ دوم قرن جاری عملیات مینِروا را ادامه داده و در نهایت در سال ۲۰۱۸ سهام شرکت را به مبلغی بین ۵۰ تا ۷۰ میلیون دلار فروخته است.

انتشار اسناد عملیات

در سال ۲۰۱۸، سازمان CIA و سازمان BND آلمان اسناد محرمانۀ مربوط به عملیات جاسوسی را منتشر کردند. روزنامۀ واشنگتن پست، شبکۀ تلویزیونی ZDF آلمان، و شبکۀ رادیو تلویزیونی SRF سوئیس اسناد ۲۸۰ صفحه‌ای را بررسی و نتیجۀ تحقیقات را درسال ۲۰۲۰ منتشر نمودند.

اسناد منتشر شده نشان می‌دهند که دولت‌های ایالات متحدۀ آمریکا و آلمان دربارۀ رویدادها و روند‌های سیاسی در کشورهای مختلف بسیار بیشتر از آنچه که قبل از افشای عملیات جاسوسی روبیکُن تصور می‌شد می‌دانستند و رمزگشایی از اطلاعات محرمانه و برتری حاصله از آن، اقبال این دولت‌ها، به‌ویژه دولت ایالات متحده را در موفقیت در هر زمینه‌ای افزایش داده است. در نتیجۀ بررسی‌های سه رسانۀ فوق‌الذکر، به‌عنوان مثال به موارد ذیل اشاره شده:

• دولت و ارتش شیلی یکی از خریداران محصولات شرکت «کریپتو» بودند و ایالات متحدۀ آمریکا در جریان طراحی و پیشبرد کودتای ۱۹۷۳ با تکیه بر رمزگشایی از ارتباطات دیپلماتیک دولت سالوادور آلنده و اطلاعات نظامی این کشور، کاملاً در جریان شرایط کشور و نیروهای له یا علیه آلنده بود.

• در جریان مذاکرات کمپ‌دیوید (۱۹۷۸)، دولت آمریکا با رمزگشایی از مکاتبات و مکالمات محرمانۀ مصر، موضع این کشور یا به‌عبارتی حداقل و سقف خواسته‌ها و خط قرمز‌های آن را پیش و در جریان مذاکرات می‌دانست و مذاکرات را با عِلم به این نکات پیش برد، که منجر به انعقاد قرارداد صلح بین مصر و اسرائیل در سال ۱۹۷۹ شد.

• در جنگ فالکلند بین بریتانیا و آرژانتین در سال ۱۹۸۲، بخش بزرگی از اطلاعات محرمانۀ ارتش آرژانتین رمزگشایی و در اختیار بریتاتیا گذاشته شد، امری که به شکست فوری ارتش آرژانتین انجامید.

• در جریان بمب‌گذاری در دیسکوتک La Bella در برلین (۱۹۸۶)، که منجر به کشته شدن تعدادی از اتباع آمریکا شد، آمریکا با شنود مکالمات سفارت لیبی در برلین شرقی با طرابلس در جریان بمب‌گذاری قرار گرفت و بر اساس همین اطلاعات با قاطعیت اعلام کرد دولت لیبی عامل بمب‌گذاری است.

• در سال ۱۹۸۹، نیروهای آمریکا طی عملیات نظامی وارد پاناما شدند. با رمزگشایی از اطلاعات محرمانۀ پاناما و سفارت واتیکان در پاناما، آمریکا در جریان بود که رئیس جمهور پاناما «مانوئل نوریه‌گا» در سفارت واتیکان مخفی شده است.

• در جریان گروگان‌گیری در سفارت آمریکا در تهران، آمریکا با رمزگشایی از مکالمات و مکاتبات ایران می‌دانست چه نهادها یا اشخاصی در ایران صاحب نفوذ و دارای حق تصمیم‌گیری دربارۀ گروگان‌ها هستند، و در جریان مذاکرات برای آزادی گروگان‌ها با رمزگشایی از اطلاعات محرمانۀ ایران و الجزایر در جریان مذاکرات بود. اسناد نشان می‌دهند که در رابطه با موضوع گروگانگیری با استفاده از رمزگشایی از اطلاعات محرمانه، مستمراً به رئیس جمهور وقت آمریکا «جیمی کارتر» گزارش داده می‌شد.

• در خلال جنگ ایران و عراق، آمریکا به اطلاعات محرمانۀ دولت و ارتش ایران دسترسی داشت و با رمزگشایی از اطلاعات محرمانه، محتوای ۱۹۰۰۰ پیام را به عراق داده است.

افشای اطلاعاتی که ایالات متحدۀ آمریکا در سایۀ رمزگشایی از اطلاعات محرمانۀ کشورها به‌دست آورده، موجب طرح سؤالات و ابهامات بی‌شماری می‌شود: این‌که آمریکا از بمب‌گذاری‌های متعدد یا عملیات خرابکارنه‌ای که طی آن‌ها صدها بلکه هزاران نفر کشته شدند تا چه حدی و چه موقعی اطلاع داشته است؟ با توجه به اِشراف اطلاعاتی آمریکا و با توجه به این‌که عربستان یکی از مشتریان دائمی شرکت «کریپتو» بود، چرا دولت آمریکا از طرح عملیات یازده سپتامبر مطلع نشد؟ آیا آمریکا واقعاً پس از بمب‌گذاری در دیسکوتک برلین از نقش لیبی در انفجار مطلع شد یا پیش از بمب‌گذاری در جریان بود و مانع آن عملیات نشد؟ با در نظر گرفتن این ابهامات، به‌نظر می‌رسد که اسناد به‌شکل گزینشی منتشر شده‌اند و آن بخش از اسناد که می‌توانستند برای دولت آمریکا دردسر ساز باشند هنوز در بایگانی اسناد محرمانه قرار دارند.

در سال ۲۰۱۸ عملیاتی خاتمه یافت که طبق ارزیابی سازمان CIA «کودتای اطلاعاتی قرن» بود. اما پیش از خاتمۀ آن عملیات دیگری طراحی و به‌مرحلۀ اجرا گذاشته شده بود. عملیاتی که زر سال ۲۰۱۳ «ادوارد اسنودن» آن را افشا کرد و حکایت از شنود و جمع‌آوری مکاتبات و مکالمات همۀ مردم دنیا توسط آژانس امنیت ملی آمریکا (NSA) داشت.

اگر عملیات روبیکُن را بتوان در یک جمله توصیف کرد، آن جمله این خواهد بود: سال‌ها کشورهای جهان میلیون‌ها دلار صرف کردند تا ایالات متحدۀ آمریکا به شیوه‌ای رذیلانه اطلاعات محرمانۀ آن‌ها سرقت کند.

ـــــــــــ
۱.Boris Hagelin
۲. Edgar Gretener
۳. در اسناد سری منتشر شده گفته می‌شود که توافق فیمابین با رضایت «بوریس هاگلین» بود. آیا وی با طیب خاطر حاضر به همکاری با سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و آلمان شده بود؟ با توجه به مرگ مشکوک پسر «بوریس هاگلین»، این محل بحث است. پسر «بوریس هاگلین» از ابتدا با همکاری شرکت با سازمان‌های اطلاعاتی مخالف بود. وقتی بوریس هاگلین تصمیم گرفت بازنشسته شود، پسر وی تنها کسی بود که می‌توانست جانشین پدر شود، ولی او به‌طور مرموزی در تصادف اتومبیل کشته شد. گویا «بوریس هاگلین» آن تصادف را یک حادثه نمی‌دانست و معتقد بود که پسر او به‌قتل رسیده است. وی تا پایان عمر (۱۹۸۹) برای روشن شدن موضوع و یافتن مسببین قتل در راهروهای دادگستری سوئیس سرگردان بود.
۴.Rubikon
۵. Minerva
۶. در دهۀ هفتاد میلادی، یکی از کارکنان شرکت نسبت به دستکاری محصولات مشکوک شد و دادخواستی با خواستۀ تحقیقات در این زمینه در یکی از دادگاه‌های سوئیس مطرح کرد. این دادخواست به نتیجه‌ای نرسید و پرونده بدون بررسی موضوع مختومه شد. پس از افشای اسناد مربوط به همکاری شرکت «کریپتو» با سازمان‌های اطلاعاتی، به‌درخواست اپوزیسیون سوئیس تحقیقات مفصلی صورت گرفت و معلوم شد که طرح دادخواست مزبور موجب اطلاع مسؤولین سوئیس از موضوع شده و تنها نتیجه‌ای که داشته شریک کردن سوئیس در خواندن اطلاعات بوده است. البته مسؤولین سوئیس در جریان تحقیقات اطلاع از موضوع یا مشارکت در عملیات را انکار کردند، ولی اسناد منتشر شده نشان می‌دهند که حداقل یک نفر از اعضای دولت (به‌احتمال زیاد وزیر دفاع (Kasper Villiger) از موضوع عملیات مطلع بوده است.
۷. Hans Bühler
۸. Bernd Schmidbauer

ـــــــــ
منابع:
۱.
https://www.heise.de/news/Cryptoleaks ـ CIA ـ und ـ BND ـ steckten ـ jahrzehntelang ـ hinter ـ Verschluesselungsfirma ـ ۴۶۵۸۰۳۳.html
۲.
https://www.swissinfo.ch/ger/wirtschaft/crypto ـ ag ـ schweiz ـ usa ـ spionage ـ kryptografie ـ kalter ـ krieg_die ـ crypto ـ ag ـ ـ ein ـ spionage ـ thriller ـ aus ـ dem ـ kalten ـ krieg/۴۶۲۱۶۵۶۶
۳.
https://www.zdf.de/politik/frontal/operation ـ rubikon ـ ۱۰۰.html
۴.
https://de.wikipedia.org/wiki/Crypto_AG
۵. لینک فیلم مستند ZDF در بارۀ عملیات روبیکن
https://www.youtube.com/watch?v=jagiJ۹YAqto&t=۱۲s