اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها بر پایه داده‌های ابوریحان بیرونی
تحلیل قیاسی و سنتز داده‌های تاریخی و جغرافیایی موضوع مورد مطالعه امکان احیاء و بازآفرینی نقشه اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها در آسیای میانه در سده‌های ده و یازده را می‌دهد.
اطلاعات تاریخی و جغرافیایی‌ای که از اوغوزها و ترکمن‌ها ارائه شده‌اند اسکان آنها در سده دهم را مشخص می‌کنند. مناطق زیستگاه آنها در سده یازده از طریق تحلیل آثار ابوریحان بیرونی روشن می‌شوند. لازم به ذکر است که داده‌های بیرونی بیشتر اسکان اوغوزها را در غرب و ترکمن‌ها را در مناطق شرقی آسیای مرکزی مشخص می‌کنند.
با وجود این، اطلاعات او برای بازآفرینی نقشه تاریخی ـ جغرافیایی کشور اوغوزها و ترکمن‌ها در آستانه جنبش سلجوقی از اهمیت زیادی برخوردار هستند. اطلاعات بررسی شده زیر از برخی آثار بیرونی، که بین آغاز و سه ماهه نخست سده یازده به‌وجود آمده‌اند استنباط شده‌اند. بیرونی در اثر خود «تحدید» که در سال‌های ۱۰۲۸ ـ ۱۰۱۸ نوشته شده است، درباره اسکان اوغوزها در مرزهای جرجان (اورگنج -ـ گرگانج) و دهستان گزارش می‌دهد (ص ۶۶).
در این تألیف از محل تلاقی آمو دریای کهن به دریای خزر بازگویی شده است. ابوریحان بیرونی مدعی است که آمو دریا از میان بیابان قره قوم، از کنار شهر بالخان جریان داشت. اما بعدها بستر جیحون جهت خود را تغییر داد و «آب آن به سرزمین غوزها» منحرف شد ( ص ۱۹۶). آمو دریا در مسیر خود با کوه معروف فام ال ـ اسد برخورد می‌کرد که با تنگه باریک دول ـ دول آتلاغان مطابقت دارد. جیحون بستر این سد سنگی را می‌شکافت و به‌سوی فاراب به مسافت تقریباً یک روز راه می‌پیچید. اما این بستر با نام فهیمی (فهیمی ـ بستر خشک کنونی آفچا ـ دریا)، در جریان زمان تبدیل به تالاب شد. آمو دریا به‌سمت چپ می‌پیچید و از میان بیابان، بین خوارزم و جرجان (اورگنج ـ گرگانج) جاری می‌شد. آب جیحون به بستر رود مزدوبست می‌رسید (مزدوبست ـ دلتای دریای آرال و ساریقامیش کنونی است. ص ۳۷)، که نزدیک آن آلان‌ها و آس‌ها سکونت داشتند. [آس‌ها یا آزها. از‌جمله اقوامی که ریشه غیرترکی دارند و شاید در کتیبه‌ها هم نام آنها برده شده باشد، قوم آز است که در کنار قرقیزها ذکر شده است. و. بارتولد، تاریخ ترک‌های آسیای میانه. مترجم].
رودخانه به‌صورت سیل به حوضه ساریقامیش جاری می‌شد و به‌سوی خوارزم جریان داشت. جیحون در مسیر آرال «به‌سمت شمال، به‌سوی سرزمین و اراضی‌ای که اکنون ترکمن‌ها زندگی می‌کنند» می‌پیچید (ص ۵۷ـ۵۶). س. ل. وُلین معتقد است که با توجه به این جزییات، مرزهای کشور اوغوزها از سواحل شمال غربی دریای خزر یا جریان میانه آمو دریا آغاز می‌شود. سرزمین ترکمن‌ها طبق نظر او، نزدیک مصب رود سیردریا قرار می‌گرفت (ص ۱۹۴ـ ۱۹۳). اما تفسیر این‌گونه متن ابوریحان بیرونی نادرست است. س. ل. وُلین بستر باستانی آمودریا را با اونگوز کنونی یکی می‌شمارد. در این میان بیرونی به جریان جیحون در منطقه بین زیم و آمو اشاره می‌کند. لازم است در نظر گرفت که بیرونی به‌جای بستر قدیمی آمو دریا جریان علیای ژان دریا (جنوبی‌ترین بستر سیردریا، ویکی‌پدیا) را می‌پندارد (ص ۲۲ـ۲۱).
مطابق این نظر منظور او از این «سرزمین» که در آن اکنون ترکمن‌ها زندگی می‌کنند، سلجوقیان کوچ‌نشین در فرارود (به عربی ماورالنهر. مترجم) است. تألیف تحقیق شده بیرونی در دورانی نوشته شده که اتحادیه قبایل سلجوقی دیگر در مناطق سمرقند و بخارا استحکام یافته بودند. به سرزمین اوغوزها و ترکمن‌ها در دیگر آثار بیرونی نیز اشاره می‌شود. در اثر او«تفهیم» که بین سال ۱۰۲۹ و ۱۰۳۴ تألیف شده، هنگام توصیف دریای خزر بندر گورگان و شهر آبسکون در کرانه شرقی دریا قرار دارند ( ۲۳۷). [آبسکون درمصب رود گُرگان، در محل روستای گومیش تپه قرار داشت].
بیرونی گزارش می‌دهد که خط کرانه دریا از اینجا به تبرستان، دیلم، باب ال ابواب (باب ابواب)، شیروان و منطقه آلان می‌رود. سپس آن تا محل تلاقی آتیل (رود آتیل. مترجم) در دریای خزر و کشور اوغوزها کشیده می‌شود، و از آنجا مجدداً به‌سوی آبسکون می‌پیچد. ص ۱۲۵ـ۱۲۴). در آن اثر ابوریحان بیرونی کشور اوغوزها و پچِنِگ‌ها را در اقلیم هفتم قرار می‌دهد. در این اقلیم او از دژها و کوه‌هایی که در آنها ترک‌ها به‌سر می‌برند سخن به‌میان می‌آورد.
بیرونی سپس از کوه‌های باشقیر، حدود سرزمین اوغوزها و پِچِنِگ‌ها، سوار، بولغار، روس‌ها و سالونی‌ها گزارش می‌دهد (ص ۱۴۵). نسخه فارسی اثر بیرونی می‌افزاید که این مردمان ترک در کوه‌ها و جنگل‌های غیرقابل عبور، ضمن رسیدن به سلسله جبالی تحت نام آشغارجات (بدیهی است، این تحریف نام کوه باشقیر است) سکنی داشتند. در رساله بیرونی سخن احتمالاً از قبایل اوغوز است که در دامنه‌های کوه اورال زندگی می‌کردند (ص ۲۰).
ابوریحان بیرونی در همان اثر، هم‌زمان با سرزمین‌های اوغوز، به سرزمین ترکمن‌ها نیز اشاره می‌کند. در اقلیم ششم ـ او می‌نویسد ـ با منزلگاه ترکان شرقی: کای، قون، خیرخیزها، قیماق‌ها، توقوز اوغوزها، سرزمین ترکمن‌ها، فاراب‌ها، سرزمین خزر و بخش شمالی دریای آنها آغاز می‌شود (ص ۱۴۶ـ۱۴۵). در این فهرستِ خلق‌ها و ایالات کشورِ ترکمن‌ها آن‌طور که ما می‌بینیم، بین فاراب و سرزمین توقوز اوغوزها، که در شرق ترکستان زندگی می‌کردند قرار گرفته است. از اینجا معلوم می‌شود که در ربع نخست سده یازده ترکمن‌ها در هفت رود (یا: هفت آب. مترجم) و در جریان وسطی سیردریا زندگی می‌کردند.
آثار دیگر بیرونی توجه زیادی را در بُعد مورد مطالعه ارائه می‌کنند. بیرونی در اثر خودو «القانون المسعودی»، که پس از سال ۱۰۳۰ تکمیل شد، به سواحل شمالی دریای خزر اشاره می‌کند. بیرونی به نزدیکی مصب رود آتیل به سرزمین اوغوزها اشاره می‌کند (ص ۵). ناحیه جرجان (اورگنج- ـ گرگانج) با بندرگاه آبسکون را او در سواحل شرقی دریای خزر قرار می‌دهد (ص ۴۰ و ۵).
بیرونی در کشور اوغوزها خرابه‌های شهر افسانه‌ای بالخان در بستر قدیمی جیحون را تعیین محل می‌کند. جریان این رود به گفته او، در دوران باستان به‌سمت دریای آرکان (ص ۱۸۰) [و. ف. مینورسکی نشان داد که منظور از این نام دریای آرال است] منحرف می‌شود. ابوریحان مختصات جغرافیایی مانغیشلاق را جایی‌که بندر دریایی اوغوزها واقع بود ذکر می‌کند [بیرونی اصرار دارد که این سلسله کوه‌ها را بانخیشلاق بنامد. اما در واقع سخن در مورد شبه جزیره مانغیشلاق است که در تألیف مقدسی بانغیشلاق و در تألیفات محمود کاشغری و یاقوتی ـ مانغیشلاق نامیده می‌شود (ص ۴۷)]. این امر توجه را به‌خود جلب می‌کند که مانغیشلاق به شماری از ایالات و مناطق خزر اطلاق می‌شوند. به‌عنوان نقطه مرزی با اوغوزها بیرونی به رباط فراوه اشاره می‌کند (ص ۴۸). [فراوه یا پَراو ـ نام روستایی است قدیمی در ترکمنستان امروز. این روستا در ۲۵ کیلومتری شهر سردار در استان بالخان قرار دارد. فراوه از زیستگاه‌های قدیمی قوم ایرانی داها بوده و نام آن هم ریشه با نام قوم ایرانی پرنی ا (بنیادگذاران شاهنشاهی اشکانی) این ناحیه را قدیم دهستان (زیستگاه قوم داها) می‌گفتند. آنرا رباط فراوه نیز گفته‌اند. ویکی‌پدیا].
به اوغوزهای در سرحدات نوار مرزی با چادرنشینان واحه خوارزم نیز اشاره می‌شود.(ص ۲۴۱). بیرونی در سرزمین اوغوزها دهات جدید جند و خوره را جا می‌دهد [جَند شهری قرون وسطایی در سمت راست بخش‌های جنوبی رود سیردریا در فرارود بود. جند کانون اصلی سلجوقی‌ها بود اما بعدها توسط مغول‌ها ویران شد و امروزه روستایی فرسوده بیش نیست .ویکی‌پدیا]. ابوریحان اشاره می‌کند که این شهرها نزدیک مصب سیردریا، که به دریاچه خوارزم می‌ریخت واقع بودند (ص ۵۱).
بیرونی دراثر خود «قانون» از سرزمین ترکمن‌ها نام می‌برد. او شهرهای ترکمن را سابران و سوتکند می‌نامد (ص ۵۱). سوتکند در اثرابوالحسن جرجانی شهر «ترکمن» نامیده می‌شود. داده‌های تاریخی و جغرافیایی مندرج در آثار بیرونی امکان تعیین منطقه اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها در آستانه جنبش سلجوقی را می‌دهند. قبایل اوغوز طبق گفته بیرونی در اورال و ولگای سفلی، در سواحل شمالی و شرقی دریای خزر و در رودخانه‌های سفلای سیردریا زندگی می‌کردند. اوغوزهای کوچ‌نشین به‌سمت شرق مرزهای خزر، قزل آروات کنونی رسیدند. اوغوزها در استپ‌های هم‌مرز با جرجان (اورگنج ـ گرگانچ) و دهستان ساکن شدند و بندرگاه خود در مانغیشلاق را داشتند. آثار ابوریحان بیرونی همچنین امکان تعیین محل زیستگاه ترکمن‌ها به‌ویژه در مناطق شرقی آسیای مرکزی را ارائه می‌دهند. تقریباً بین ۱۰۱۸ و سال ۱۰۳۰ جمعیت ترکمن در غرب جتی سو [یدی سو ـ هفت آب، هفت رود. مترجم ]، درجریان وسطی سیردریا و در فرارود [فرارود به تاجیکی و ماوراالنهر به عربی است.مترجم] وجود داشت. ترکمن‌هایی که در میان‌رودان (بین‌النهرین) آسیای میانه ساکن بودند، روشن است که اتحادیه قبایل سلجوقی نامیده می‌شوند.
تحلیل قیاسی و سنتز داده‌های تاریخی و جغرافیایی موضوع مورد مطالعه امکان احیاء و بازآفرینی نقشه اسکان اوغوزها و ترکمن‌ها در آسیای میانه در سده‌های ده و یازده را می‌دهد. اطلاعات مورد بررسی از اهمیت زیادی برای روشن شدن حداکثر حدود کوچ‌نشینی و ویژگی‌های عملکردی حصار‌ها و شهرهایی که به آنها تعلق داشتند، برخوردارند. داده‌های مولفان قرون وسطی که به سده ده ـ ربع نخست سده یازده تعلق داشتند، همچنین امکان قضاوت درباره روابط متقابل سیاسی و اقتصادی اوغوزها و ترکمن‌ها با قبایل همسایه و مردمان آسیای میانه و شرق اروپا را می‌دهند.