الفبای لاتینی در آسیای مرکزی؛ ابزار ژئوپلیتیک آمریکا
آسیای میانه موقعیتی بین روسیه، ایران و چین را دارد. سه کشوری که در استراتژی امنیت ملی آمریکا به‌عنوان مخالفان اصلی آمریکا در‌نظر گرفته می‌شوند. ایالات متحده آمریکا برای اینکه به‌تدریج این مناطق را تحت کنترل خود درآورد، باید دولت‌های آسیای میانه را از حوزه نفوذ روسیه نه تنها در سیاست و اقتصاد، بلکه در فرهنگ بیرون بیاورد. تبدیل کشورهای دارای سنن الفبای سیریلیک به الفبای لاتینی، امر انتقال خط و ادبیات ملی از عرصه یک تمدن به عرصه تمدن دیگر است. این انتقال مصنوعی و اراده‌گرایانه، به‌صورت دراماتیک و فاجعه‌آمیز خلق‌های آسیای میانه را از ریشه‌های فرهنگی ــ تاریخی آنان جدا می‌کند.
در اواخر ماه ژانویه سایت اینترنتی «کاروانسرای» (این سایت اینترنتی ازبکستان توسط آمریکا تأمین مالی می‌شود) که اخیرا آشکارا به استراتژی جدایی آسیای مرکزی از روسیه و چین اشاره کرده بود، مطالبی را در مورد گذار کشورهای منطقه به الفبای لاتین منتشر کرد. در برنامه آمریکایی‌ها الفبای لاتین پیش از هر چیز ابزاری است که شکاف فرهنگی بین روسیه و جمهوری‌های آسیای میانه (مرکزی) ایجاد می‌کند. از دیدگاه این نشریه که توسط مرکز فرماندهی نظامی مشترک آمریکا تأمین مالی می‌شود، گذار به الفبای لاتین سیاست لغو و از میدان بیرون راندن زبان روسی را از حوزه گسترش تاریخی آن در اوراسیا ادامه و فضای فرهنگی و اطلاعاتی روس‌زبانان را محدود می‌کند. برقراری الفبای لاتینی، نوعی عمل نمادین است که در نگاه حامیان «کاروانسرای» دال بر قطع و گسست روانی ـ ذهنی کشورهای منطقه با روسیه است.
با این حال مسئله تنها جدایی از روسیه نیست. ویژگی و مشخصه مهم مطلب چاپ شده در سایت «کاروانسرای» دانش و آشنایی منفی از جزییات و تجارب انباشته شده کشورهای آسیای مرکزی در روند گذار به الفبای لاتینی است. گذار به الفبای لاتینی در کل جمعیت منطقه، چه به لحاظ زندگی روزمره و چه به لحاظ «حوزه‌های عالی» آموزش، علوم، ادارات دولتی و موسسات تأثیر خواهد گذاشت (و هم‌آکنون نیز تا حدی تحت تأثیر قرار گرفته است). تأثیر «لاتینی‌سازی الفبا» برای دهه‌ها، اگر نه برای سده‌ها، محسوس خواهد بود. و تأثیر این مسئله، آن‌طور که تجربه ترکمنستان و ازبکستان نشان می‌دهد منفی خواهد بود.
برخلاف ادعای «کاروانسرای» برای نخستین بار در آسیای میانه گذار به الفبای لاتینی نه در ازبکستان بلکه در ترکمنستان آغاز شد که به اصلاح الفبا بلافاصله پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی پرداخت. به‌علت پنهانکاری اطلاعاتی جمهوری ترکمنستان تجربه این کشور در گذار به الفبای لاتینی کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است، اما نتایج بررسی تأثیر این گذار بر سیستم آموزشی و حوزه ارتباطات منفی هستند.
وب‌سایت‌های ترکمنی تا‌کنون حتی نه به زبان سیریلیک ترکمنی، بلکه به زبان روسی منتشر می‌شوند. و این بدان معنی است که الفبای جدید ترکمنی در نسخه لاتینی‌اش در میان بخش تحصیل‌کرده جمعیت تقاضایی ندارد؛ و آنها همانند گذشته راحت‌تر با زبان روسی ارتباط برقرار می‌کنند. در ازبکستان قانون‌ِ گذار به نسخه لاتینی الفبا در سال ۱۹۹۳ تصویب شد و از سال ۱۹۹۶ تحقق پیدا کرد. با این حال رفرم تکمیل‌نشده در سطح مدارس متوسطه متوقف شد. برخی اسناد رسمی، سر‌فصل‌ها و عناوین روزنامه‌ها، بخشی از تابلوهای تبلیغانی و پوسترها به الفبای لاتینی منتشر می‌شوند، اما بیشتر متون مانند سابق به خط سیریلیکی منتشر می‌شوند، و از این زبان هم ارگان‌های دولتی و هم موسسات آموزشی استفاده می‌کنند.
به خط سیریلیک بخش بیشتری از ادبیات علمی و هنری در ازبکستان چاپ شده‌اند. گذار به الفبای لاتینی ادبیات سیریلیک به‌وجود آمده در دوران اتحاد شوروی را در مدرسه برای کودکان غیر‌قابل دسترسی کرده است. در نتیجه نسل جوان عاد‌ت خواندن را از دست داده و سطح تحصیلات و سواد آن پایین آمده است. ناشران «کاروانسرای» در وهله نخست در مورد مشکلات ترکمنستان و ازبکستان نگران نیستند. آماج اصلی این نشریه قزاقستان و قرقیزستان و متحدین روسیه در اتحادیه اقتصادی اورآسیا و سازمان پیمان امنیت جمعی است. اصلاح الفبایی آنها باید «لاتینی‌سازی کل منطقه را تکمیل کند» و پس از آن تنها تاجیکستان ایرانی‌زبان هم‌چنان به استفاده از الفبای سیریلیک ادامه خواهد داد. «کاروانسرای» با خرسندی و رضایت‌خاطر اشاره می‌کند که اما مسئله لاتینی‌سازی الفبای قزاقستان به‌زودی در این کشور حل خواهد شد. طبق طرح تصویب‌شده توسط رئیس‌جمهور ن. نظربایف در آوریل سال ۲۰۱۷، گذار به الفبای لاتینی باید تا سال ۲۰۲۵ به پایان برسد. در فوریه سال ۲۰۱۸ نظربایف بار دیگر بر لاتینی کردن الفبای قزاقستان تأکید کرد.
«کاروانسرای» گذار قزاقستان به لاتینی‌سازی را برای نمونه در منطقه عمدتا روسی‌زبان کستانایسکی، که جمعیت آن به‌زبان قزاقی بسیار ضعیف یا اصولا تسلط ندارند، بررسی می‌کند. با این وجود در آنجا ترجمه تابلوهای همه ادارات دولتی و اجتماعی به نسخه جدید برنامه‌ریزی شده در سال ۲۰۱۹ به پایان می‌رسد. برای این اهداف دولت ۱۹میلیون تنگه (۵۰هزار دلار) اختصاص داده است، که نیمی از آن در حال حاضر توسط سازمان‌های غیرانتفاعی «مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند». در آغاز سال گذشته روزنامه‌های محلی و کانال‌های تلویزیونی با الفبای لاتینی آغاز به‌کار کرند. تفسیرهایی که در وب‌سایت «کاروانسرای» انتشار یافت، طوری دست‌چین شدند که موضع مخالفان گذار به الفبای لاتینی که کم نبودند، نه تنها بین روس‌ها، بلکه بین قزاقها نادیده گرفته گرفته شده و دیدگاه‌های مبارزان علیه «گذشته استعماری شوروی» غالب می‌شوند. منطقه کوستانایسکی به‌عنوان نمونه گذار به الفبای لاتینی، برحسب تصادف انتخاب نشد. این منطقه برای مقامات قزاقستان نشان‌دهنده مشکل مناطق شمالی و به‌طور کلی شمال شرقی است و جمعیت آنجا به‌طور عمده روس‌ها و قزاق‌های روس‌شده هستند.
پس از پیوستن کریمه به روسیه در سال ۲۰۱۴، بین نخبگان سیاسی قزاقستان شایعاتی گسترش یافت که همین خطر برای شمال قزاقستان نیز وجود خواهد داشت. گذار به الفبای لاتینی در این شرایط باید از یک‌سو نشان می‌داد که قزاقستان از لحاظ فرهنگی به تمدن غرب سمت‌گیری کرده و از سوی دیگر موجب نارضایتی مردم روس می‌شود. در‌نتیجه آنها برای خروج از جمهوری تحریک کرده که با گذشت زمان مسئله مناطق شمالی به‌طور نهایی حل خواهد شد. باز بیشتر از قزاقستان، حامیان «کاروانسرای» را قرقیزستان نگران و آشفته می‌کند که تصمیم درباره گذار به الفبای لاتینی را نپذیرفت. در برابر چشمان آمریکایی‌ها این یک کوتاهی و اهمال بزرگی است. و برعکس فراخوان شرکت‌کنندگان قوریلتای [کنگره ــ مترجم] « قرقیزستان دیروز، امروز، فردا»، ۱۵ ژانویه اعلام کرد که ضرورت محروم کردن زبان روسی از وضعیت رسمی شایسته همه‌گونه قدردانی و شتایش است.
مبتکر اصلی بیانیه در قوریلتای دادستان کل پیشین و نماینده مجلس عظیم‌بک بک‌نظراف بود که در مصاحبه‌ای با «کاروانسرای» اعلام کرد که قرقیزستان اینکه نمونه قزاقستان همسایه را دنبال و مسئله گذار به الفبای لاتینی را مطرح کند، دلیل دارد. بک‌نظراف به ضرورت لغو وضعیت رسمی زبان روسی معتقد است و گویا این زبان مانع توسعه قرقیزستان است. همه اینها حکایت از آن دارد که تلاش برای «لاتینی‌سازی الفبای» قرقیزستان ادامه خواهد یافت. آسیای میانه موقعیتی بین روسیه، ایران و چین را دارد. سه کشوری که در استراتژی امنیت ملی آمریکا به‌عنوان مخالفان اصلی آمریکا در‌نظر گرفته می‌شوند. ایالات متحده آمریکا برای اینکه به‌تدریج این مناطق را تحت کنترل خود درآورد، باید دولت‌های آسیای میانه را از حوزه نفوذ روسیه نه تنها در سیاست و اقتصاد، بلکه در فرهنگ بیرون بیاورد. تبدیل کشورهای دارای سنن الفبای سیریلیک به الفبای لاتینی، امر انتقال خط و ادبیات ملی از عرصه یک تمدن به عرصه تمدن دیگر است. این انتقال مصنوعی و اراده‌گرایانه، به‌صورت دراماتیک و فاجعه‌آمیز خلق‌های آسیای میانه را از ریشه‌های فرهنگی ــ تاریخی آنان جدا می‌کند.