درباره مشکلات آب و انرژی آسیای میانه
برنامه پیشنهادی آمریکایی‌ها احتمال فروپاشی ناگهانی بازار انرژی منطقه آسیای میانه توسط سفته‌بازان و دلالان بورس را به‌وجود می‌آورد. برای اینکه از کسری انرژی رهایی یابند، راه دیگری وجود دارد. این راه، راه‌اندازی بازار مشترک انرژی برق اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. قرار است این راه‌اندازی حداکثر برای اول ژانویه سال ۲۰۲۵ برنامه‌ریزی شود. درباره این مسئله نیز در گزارش ژانویه کمیسیون اقتصادی اوراسیا«ارقام و فاکت‌ها: انرژی و زیرساخت» سخن به‌میان می‌آید. غلبه بر کمبود منابع آبی که از آن همه پنج جمهوری آسیای میانه رنج می‌برند کاملاً امکان‌پذیر است.
اول فوریه وزیر انرژی و منابع آب تاجیکستان «دالر جوما» اطلاع داد که «در ارتباط با کاهش جریان آب در همه رودخانه‌های کشور در سال گذشته» این جمهوری تأمین نیروی برق به قزاقستان و ازبکستان را «برای اینکه برق‌رسانی بی‌وقفه را در پاییز و زمستان برای اهالی کشور تأمین کند» به حال تعلیق درآورده است. در حال حاضر نیروی برق تاجیکستان تنها به افغانستان صادر می‌شود. مجموعه آب و انرژی جمهوری‌های آسیای میانه دارای پتانسیل عظیمی است که سالانه شامل ۴۶۰ـ۴۳۰ میلیارد کیلو‌وات ساعت است، اما این انرژی بسیار نابرابر توزیع شده است. تقریبا ۸۵ درصد منابع آب منطقه در تاجیکستان و قرقیزستان متمرکز شده است. این دو جمهوری در منطقه شکل‌گیری جریان آمو‌دریا و سیر‌دریا واقع شده‌اند و پیش از هر چیز به استفاده از منابع رودخانه‌های کوهستانی (وخش، پنج، زرافشان، نارین) و شاخه‌های آمو‌دریا و سیر‌دریا علاقمند هستند. آبیاری برای آنها جنبی و در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در خاک تاجیکستان ۴۳/۴ درصد، در قرقیزستان ۲۵/۱ درصد از کل جریان رودخانه شکل می‌گیرد. علی‌رغم قدرتمندترین منابع آبی، هر دو جمهوری با کمبود شدید آب، به‌ویژه در تابستان روبرو هستند. با همین مشکل قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان نیز روبرو هستند. برای قرقیزستان و تاجیکستان در فصل رویش و رشد کشاورزی (بهار و تابستان) در درجه نخست با ذخیره‌سازی منابع آبی در مخازن آبی (سد نارک و قیراقوم یا قره قوم در تاجیکستان و دریاچه « توقتوگول» در قرقیزستان) در هنگام ذوب شدن برف و یخچال‌های طبیعی در کوه‌هایی که از آنها رودخانه‌های منطقه سرچشمه می‌گیرند، مرتبط است. در فصل نبود کشاورزی (پاییز و زمستان) با افزایش مصرف و تولید برق مشخص می‌شود که نیاز به پایین آوردن حجم زیاد آب است. برعکس برای قزاقستان،ازبکستان و ترکمنستان اولویت دوران رشد و رویش است که طی آن منابع آب به‌طور فعال برای نیازهای آبیاری زراعت استفاده می‌شوند.
۷۷/۴ درصد ذخایر نفت و گاز منطقه به قزاقستان تعلق دارد و سهم ازبکستان ۱۲/۷ درصد و سهم ترکمنستان ۶/۷ درصد از منابع نفتی و گازی منطقه است. این کشورها، کشورهای مازاد انرژی هستند. اما قرقیزستان و تاجیکستان کمبود انرژی دارند. تا سال ۱۹۹۱ سیستم‌های انرژی کشورهای آسیای میانه ارتباط تنگاتنگی با هم داشتند و جزو سیستم انرژی واحد اتحاد جماهیر شوروی سوسیایستی بودند. شبکه برق سراسری واحد آسیای میانه ــ بلوک سیستم‌های انرژی توسط خطوط ۲۲۰ و ۵۰۰ کیلو‌وات بهم متصل شده بودند. بخش جنوبی سیستم انرژی واحد قزاقستان، سیستم‌های انرژی ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ترکمنستان جزو این بلوک هستند. حلقه انرژیتیک آسیای میانه در عمل در حکم سیستم همه مراکز انرژیتیک جمهوری‌های پیشین اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی است. ۸۳ نیروگاه برق قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان جزو آن بودند. در دوران شوروی برق آبی و کشاورزی آبیاری بهم پیوسته بودند. در زمستان قرقیزستان و تاجیکستان آب را در مخازن آب جمع می‌کردند و از قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان نیروی برق و منابع انرژی (ذغال سنگ و گاز طبیعی) دریافت می‌کردند. در تابستان قرقیزستان و تاجیکستان آب را به ازبکستان و قزاقستان روانه می‌کردند. علاوه بر این قرقیزستان و تاجیکستان همسایگان خود را با انرژی آبی و هیدرولیک تأمین می‌کردند. در حال حاضر منافع این دولت‌ها در رابطه با انرژی و آبیاری، همانطور که اشاره کردیم خصلت ناسازگار و متضاد پیدا کرده است. در ماه مه سال ۲۰۲۰ دولت قرقیزستان اذعان داشت که این جمهوری وارد دوره کم‌آبی شده است. در سال‌های آینده در رودخانه‌ها سطح آب آنها پایین خواهد بود که سرعت و میزان پُرشدن مخازن آب جمهوری، در درجه نخست مخازن «توکتوگول» را کاهش می‌دهد. این امر منجر به کاهش تولید برق مصرفی و محدودیت‌های ممکن و احتمالی مصرف آن می‌شود. لازم است در نظر گرفته شود که از اواسط دهه سال‌های ۹۰ مخزن آب «توکتوگول»، بزرگ‌ترین مخزن آب آسیای میانه در حالت غیر‌معمول کار می‌کند. این مخزن آب برای تأمین آب ازبکستان و قزاقستان در طول دوره آبیاری، از ماه مه تا ماه ژوئیه اختصاص یافته بود. برای همین امر آب می‌بایست در دوره پاییز و زمستان جمع می‌شد. در دوران شوروی این کار انجام می‌شد. در دهه سال‌های ۹۰ نیروگاه برق آبی «توکتوگول» به حالت انرژیتیک آغاز به‌کار کرد: آب در فصل سرما برای تولید برق ریخته می‌شد. تا بهار مخزن آب برای پر شدن عقب می‌افتاد و نمی‌توانست نیازهای آبیاری جمهوری‌های پایین را برآورده کند.
در گزارش موسسه مطالعات استراتژیک روسیه اشاره می‌شود که در شرایط کمبود آب قیرقیزستان مجبور شد نیروی برق از انرژی مازاد همسایگان خود را با بهای زیاد که ناشی از « رویکردهای مربوط به مشکل استفاده از آب دولت‌های جداگانه» است، خریداری کند و «منجر به تعمیق درگیری‌ها در حوزه استفاده از منابع آبی می‌شود». کمبود انرژی در تاجیکستان تا اندازه‌ای علتش این است که در سال‌های ۶۶ـ۱۹۵۲ مخزن آب سد بحر تاجیک (کایراقوم یا همان قره قوم پیشین، مترجم) ساخته شد که ضمن فعالیت به‌طور کلی برای نیرو گاه برق منطقه‌ای دولتی ولایت «سیر دریا» و اهداف اقتصادی آب ازبکستان و قزاقستان، تنها ۳۰ درصد نیازهای تاجیکستان را تأمین و اداره می‌کند. مخزن آبی که بخشی از آن در ازبکستان قرار دارد، برای تأمین آب ازبکستان و قزاقستان برای آبیاری ایجاد شده بود. تاجیکستان هر ساله در پاییز و زمستان آب اندوخته و سپس در فصل آبیاری آنرا از طریق نیروگاه برق آبی «کایرا قوم» برداشت می‌کرد. این مقررات و شیوه عملکرد در میانه سال‌های دهه ۱۹۹۰ به‌خاطر بحران انرژی در تاجیکستان و قرقیزستان که از‌جمله به‌خاطر خروج ازبکستان و ترکمنستان از حلقه اتصال انرژی به‌وجود آمد، مختل شد. اقدامات انرژی مازاد جمهوری‌ها به‌ویژه واکنشی به پروژه‌های ساختمان نیروهای برق آبی نیرومند در تاجیکستان بود. آمریکا ضمن نگه داشتن خط مشی از میدان بدر کردن روسیه از منطقه از اختلاف نظر بین جمهوری‌های آسیای میانه در زمینه مشکلات انرژی آب استفاده می‌کند. پرتال «کاروانسرا» که توسط فرماندهی مرکزی نیروهای مسلح آمریکا تأمین مالی می‌شود، همواره بر ضرورت تأمین استقلال کشورهای منطقه از روسیه و «استعمارگر پیشین این کشورها» تأکید می‌کند. آن‌طور که در گزارش شورای امور بین‌الملل روسیه مبتنی بر نتیجه‌گیری‌های «امنیت جهانی ذخایر آبی» اشاره می‌شود، آمریکا طرح خود را برای حل مسئله انرژی آب آسیای میانه دارد؛ این گزارش که توسط جامعه اطلاعاتی آمریکا تهیه شده بود، در سال ۲۰۱۲ توسط وزیر امور خارجه آمریکا «هیلاری کلینتون» تأیید گردید و اساس برنامه اداره توسعه بین‌المللی آمریکا در آسیای میانه را تشکیل داد. در طرح آمریکا به کشورهای آسیای میانه مدل یارانه‌ای سیستم انرژی کپی شده از مدل بازار انرژی کشورهای اسکاندیناوی ــ مرکز انرژی «نورد پل» پیشنهاد می‌شود. با این وجود تنها حدود ۱۱ درصد قراردادهای تحویل و ارائه انرژی برق در مرکز «نورد پل» موجب تدارکات فیزیکی می‌شوند، مابقی حدود ۹۰ درصد قراردادها بورکراسی یا سودجویی است. از مدل اداره توسعه بین‌المللی آمریکا، روسیه و چین مستثنی هستند. این مدل، حل اختلافات در مورد آب را در نظر نمی‌گیرد و براساس میزان سرمایه‌گذاری (حدود ۲۰ میلیون دلار)، نوسازی ذخایر عمده تولید و جریان انرژی برنامه ریزی نمی‌شوند، زیرا برای این امر سرمایه‌گذاری‌های به‌مراتب بالاتری لازم هستند.
برنامه پیشنهادی آمریکایی‌ها احتمال فروپاشی ناگهانی بازار انرژی منطقه آسیای میانه توسط سفته‌بازان و دلالان بورس را به‌وجود می‌آورد. برای اینکه از کسری انرژی رهایی یابند، راه دیگری وجود دارد. این راه، راه‌اندازی بازار مشترک انرژی برق اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. قرار است این راه‌اندازی حداکثر برای اول ژانویه سال ۲۰۲۵ برنامه‌ریزی شود. درباره این مسئله نیز در گزارش ژانویه کمیسیون اقتصادی اوراسیا«ارقام و فاکت‌ها: انرژی و زیرساخت» سخن به‌میان می‌آید. غلبه بر کمبود منابع آبی که از آن همه پنج جمهوری آسیای میانه رنج می‌برند کاملاً امکان‌پذیر است. اکنون در منطقه وضعیت ضرر و زیان عمومی به‌وجود آمده است. از بن‌بست می‌توان در صورت انتقال، برای نمونه نیروگاه برق آبی «توکتوگول» به حالت آبیاری خارج شد. ازبکستان از این امر ۳۶ میلیون و قزاقستان ۳۱ میلیون دلار فایده خواهند برد. خسارت قرقیزستان ۳۵ میلیون دلار خواهد بود که به‌طور کامل می‌تواند توسط کشورهای ذینفع قزاقستان و ازبکستان که زمان دیدار با همسایگان دارای آب فراوان خود است، جبران بشود. مدرنیزه کردن ظرفیت‌های انرژیتیک کهنه شده در همه جمهوری‌ها مسئله حادی است. در این زمینه متخصصان نیروی برق روسی می‌توانند کمک کنند. مراجعه و درخواست از شرکت‌هایی خارج از کشور که با خودویژگی‌های منطقه آشنایی ندارند، همیشه سازنده و ثمربخش نیستند. به‌نحوی که در نیروگاه برق حرارتی «تالی مرجان» که توسط شرکت‌های کره جنوبی «دایوو» و « هوندای» ساخته شده، به‌طور منظم خاموشی و توقف اضطراری نیروگاه برق حرارتی رخ می‌دهد. بیشتر مشکلات انرژی آسیای میانه را می‌توان با قرار دادن خطوط فشار برق بسیار قوی ۱۱۵۰ کیلو وات در کشورهای منطقه، که تجربه ساخت آنها را تنها متخصصان نیروی برق روسیه دارند، حل کرد. عملی ساختن چنین پروژه‌هایی با حداقل تلفات امکان انتقال سریع برق برای هزاران کیلو متر از مناطق مازاد انرژی در آسیای میانه به مناطق دارای کمبود انرژی را فراهم می‌آورد.