چرا اوضاع بین ایران و آذربایجان در حال تشدید است؟
جنگ سایه‌ای بین ایران و اسرائیل از زمانی که آذربایجان به‌طور فزاینده‌ای به‌دنبال نزدیک شدن با اسرائیل، رقیب اصلی ایران است، به سطح تازه‌ای از تشدید رسیده است. تهران معتقد است که آذربایجان مدتهاست به پناهگاه سرویس مخفی اسرائیل در منطقه تبدیل شده است. ایران از طریق متحدانش حزب‌الله و دولت اسد در سوریه، مدتهاست که اسرائیل را در مرزهای خود محاصره کرده است. و اسرائیل به‌وضوح در تلاش است تا جبهه جدیدی علیه تهران در مرز ایران باز کند.
رئیس‌جمهور عثمانی نوین، ترکیه، در آرزوی یک راهرو ترک ـ مسلمان از طریق اوراسیا است. هدف ترکیه این است که منطقه نخجوان را از طریق کریدور ترابری سانگسور به آذربایجان متصل کند. این هدف ایجاد ارتباط مستقیم در سراسر دریای خزر از شرق به آسیای مرکزی است.
پس از آغاز مانور نظامی گسترده ایران در مرز با آذربایجان، وضعیت متشنج بین آذربایجان و ایران در روزهای اخیر به اوج خود رسیده است. رزمایش نظامی ایران در پی رزمایش مشترک ارتش ترکیه، آذربایجان و پاکستان در باکو انجام شد. از زمان تأسیس آذربایجان تا کنون پتانسیل تشدید روابط با ایران هرگز به این اندازه نبوده است. به‌نظر می‌رسد این دو کشور از زمان جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰ در حال رویارویی بوده‌اند.
جنگ سایه‌ای بین ایران و اسرائیل از زمانی که آذربایجان به‌طور فزاینده‌ای به‌دنبال نزدیک شدن با اسرائیل، رقیب اصلی ایران است، به سطح تازه‌ای از تشدید رسیده است. تهران معتقد است که آذربایجان مدتهاست به پناهگاه سرویس مخفی اسرائیل در منطقه تبدیل شده است. ایران از طریق متحدانش حزب‌الله و دولت اسد در سوریه، مدتهاست که اسرائیل را در مرزهای خود محاصره کرده است. و اسرائیل به‌وضوح در تلاش است تا جبهه جدیدی علیه تهران در مرز ایران باز کند.
ایران بارها آذربایجان را متهم کرده است که مزدوران جهادی را با کمک ترکیه از ادلب منتقل کرده است. در جریان جنگ در قره باغ، همچنین در اکتبر ۲۰۲۰ مکرون رئیس‌جمهور فرانسه از دولت ترکیه خواسته بود که نحوه انتقال جنگجویان جهادی از سوریه به قره باغ را روشن کند.
تنش‌ها بین ایران و آذربایجان اخیراً پس از آن که آذربایجان برای کامیون‌های ایرانی جهت عبور از جاده‌ای از جنوب ارمنستان که در برخی نقاط از خاک آذربایجان عبور می‌کنند، هزینه عبور( حق ترانزیت) اعمال کرد، بسیار تشدید شده است. در اوایل اکتبر ۲۰۲۱، چندین راننده کامیون ایرانی که از طریق آذربایجان عازم ارمنستان بودند متوقف و دستگیر شدند. این رانندگان ایرانی در مناطق مورد مناقشه‌ای متوقف و بازداشت شدند که آذربایجان در آخرین جنگ قره باغ دوباره پس گرفته است.
با این حال، تنش‌های جدید در قفقاز اکنون ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است. زیرا تغییر بلوک‌ها و اتحادهای قدرت ژئوپلیتیک در خاورنزدیک و خاورمیانه ظاهراً با تلاش برای تغییر نقشه در منطقه همراه است. این شبهه وجود دارد که ترکیه در تلاش است تا منطقه نخجوان را از طریق کریدور ترابری سانگسور به آذربایجان متصل کند. ایران اخیراً نسبت به تغییر مرزها در قفقاز هشدار داده است.
با این گام احتمالی، ترکیه در واقع می‌خواهد همسایگی مرزی بین ایران و ارمنستان را برای همیشه به پایان برساند و موانعی را بر سر راه ایجاد کریدور شمال به جنوب قرار دهد.
در سال ۲۰۱۵، آنکارا خود را به‌عنوان نقطه شروع «کریدور میانی» که از طریق قفقاز و آسیای مرکزی امتداد می‌یابد، نشان داد تا در مسیر جدیدی بین چین و اروپا به‌عنوان بخشی از جاده ابریشم جدید قرار گیرد. کریدور ترانزیتی مرکزی شرقی ـ غربی ترکیه به طول ۷۵۰۰ کیلومتر یک پروژه بلند‌پروازانه است که به موازات کریدور شمالی جاده ابریشم جدید، که چین را با اروپا متصل می‌کند، اجرا می‌شود.
نقش محوری ترکیه در جنگ پیروزمندانه آذربایجان علیه ارمنستان در سال ۲۰۲۰، راه را برای اردوغان باز کرد تا به کریدور میانی جان تازه‌ای ببخشد. در بخشی از توافقنامه قره باغ، احداث بزرگراه حمل و نقل از طریق این منطقه برای انتقال کالاها و مردم از ترکیه از طریق نخجوان و ارمنستان به آذربایجان به مناطق داخلی آذربایجان پیش بینی شده بود.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، دائماً در حال گسترش حوزه نفوذ خود در مرزهای امپراتوری عثمانی سابق است. دومین مؤلفه استراتژی ژئوپلیتیک وی بازسازی به اصطلاح «توران بزرگ» در مناطق ترک‌زبان آسیا است. به‌عنوان بخشی از این سیاست، او رویای یک راهرو ترک ـ مسلمان از طریق اوراسیا را در سر می‌پروراند. هدف ترکیه این است که منطقه نخجوان را از طریق کریدور حمل و نقل سانگسور ـ با هزینه حاکمیت ارمنستان ـ به آذربایجان متصل کند تا بتواند از طریق دریای خزر از شرق به آسیای مرکزی ارتباط مستقیم برقرار کند. این «دروازه ترکیه» به‌سمت شرق همچنین به دولت ترکیه این فرصت را می‌دهد که جهادگران را به آرامی از ادلب از طریق آذربایجان به افغانستان و سین کیانگ منتقل کند.
در آن زمان، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان تأکید کرد که در بیانیه سه جانبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ نامی از «سنگِسورSangesur» و از کلمه «کریدور Corridor» برده نشده است و این توافق فقط در مورد انتشار آزاد ارتباطات منطقه‌ای است.
ترکیه همچنین کریدور شمال ـ جنوب را که توسط ایران، روسیه و هند توسعه یافته است، چالشی احتمالی برای بلندپروازی‌های خود، حتی اگر ترکیه خود عضو این پروژه باشد، می‌داند. با این حال، هیچ تضمینی وجود ندارد که این پروژه بزرگ از طریق خاک ترکیه اجرا شود. پاکستان در این زمینه نیز نگرانی‌های امنیتی مشترک با ترکیه دارد. و بالاخره این که، هند رقیبش طراح راهروی شمال به جنوب است.
وزیر خارجه روسیه در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با همتای ایرانی خود در مسکو در زمینه تنش‌های جدید بین ایران و آذربایجان تأکید کرد که روسیه با هرگونه گسترش فعالیت‌های نظامی و تمرینات نظامی با مشخصاتی تحریک‌آمیز از هر دو طرف مخالف است. لاوروف در مورد دخالت کشورهای خارجی در منطقه خزر گفت که کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر باید در اسرع وقت لازم‌الاجرا شود. این امر صراحتاً از حضور نیروهای مسلح کشورهای غیر خزر در دریای خزر جلوگیری می‌کند. لاوروف به این ترتیب نشان داد که روسیه در آینده علیه حضور نظامی پاکستان و ترکیه در دریای خزر مخالفت خواهد کرد.
ترکیه ظاهراً در حال تغییر جهت خود در منطقه است و بنابراین به‌دنبال نزدیک شدن با روسیه و چین است. با این حال، به‌نظر می‌رسد این کشور مدتهاست که به‌عنوان صحنه‌ای برای رئیس‌جمهور خود، خیلی کوچک است. اردوغان، اگر به احیای گذشته عثمانی «ترکیه بزرگ» پایبند باشد، به‌دلیل رویاهایش شکست خواهد خورد.
پس از فرار غرب از افغانستان، روسیه خواهان مشارکت قوی‌تر اوراسیایی است. از این نظر، ترکیه می‌تواند نفوذ خود را در منطقه گسترش دهد. وقتی صریحاً از ناتو فاصله بگیرد و خود را براساس اجماع در پروژه‌های اوراسیایی مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) ادغام کند.