دو نماینده برجسته ادبیات ترکمن سده هفده
در ادبیات ترکمن تا نیمه دوم سده هیجده گرایش به ادبیات آموزنده، اخلاقی و پندآمیز مسلط بود و صرفاً دگم‌ها و جزم‌گرایی اسلامی ـ صوفیانه را بازتاب می‌داد. زبانِ این ادبیات ترکی آسیای میانه (ازبکی قدیمی، چغتایی) بود که از زبان گفتاری مردم ترکمن فاصله داشت. در سده هفده حماسه «گؤراُغلی» به‌وجود می‌آید. شالوده این حماسه سیمای یک سوارکار دلاور و مدافع جسور توده‌های مردم به‌نام «گؤراُغلی» است (در روایات آذربایجانی «کؤراُغلی» خوانده می‌شود). «گؤراُغلی» در این حماسه به‌عنوان یک جوانمرد، داور و حاکم عادل ظاهر می‌شود. او به سرزمین‌های دور می‌رود، با اژدها و دیوهای وحشتناک می‌جنگد و ضمن اعمال قهرمانانه، زن زیبایی را برای خود برمی‌گزیند. همسر«گؤراُغلی» نه دختر یک بیک و خان، مانند روایت آذربایجانی، بلکه پری زیبایی از یک کشور افسانه‌ای است. در حماسه ترکمنی «گؤراُغلی» نثر بر شعر غلبه می‌کند. شعرها در اینجا ترانه‌های غزلی خود‌ویژه قهرمان ـ آوازه‌خوان هستند، در حالیکه در نسخ دیگر ملت‌ها شکل اشعار بر نثر غلبه دارد. در تاجیکی حماسه « گوراوغلی» کاملاً شعر است. «گؤراُغلی» سهم ارزنده‌ای را در فرهنگ همه مردمان آسیای میانه دارد. دیرتر در سده هیجده، در ارتباطی تنگ با روایات ترکمنی حماسه قهرمان ملی ـ مردمی ازبک‌ها و سپس تاجیک‌ها گسترش یافت. در این حماسه تصویری از یک قهرمان، ایده‌های ملی درباره «پادشاه عادل» و آرمان اجتماعی «ملک دهقانی خوشبخت» پیوند می‌خورد. در سده هفده منابع ادبیات نوشتاری ترکمنی مطرح می‌شود. در تذکره‌های مختلف قطعات اشعار برخی شاعران ترکمن و اطلاعاتی باره زندگی‌نامه آنها حفظ شده است، اما براساس این داده‌ها نمی‌توان تصویری از ادبیات ترکمن را بازسازی کرد، خاصه اینکه اشعار نوشته شده نه به زبان همه مردم ترکمن بلکه به فارسی و ترکی هستند.
«برخوردار ترکمن»
یکی از برجسته‌ترین نمایندگان ادبیات ترکمن سده هفده «برخوردار ترکمن» بود که به فارسی می‌نوشت. تاریخ تولد و مرگ «برخوردار» مشخص نیست (اما در سایت دایره‌المعارف ترکمن تولد این شاعر نیمه نخست سده دوازده هجری و وفات او اوایل سده سیزده نوشته شده است. مترجم). «برخوردار ترکمن» اصلاً از ترکمن‌های خراسان است. او در شهر «فراه» در خاک افغانستان متولد شد، اما عمدتاً در اصفهان زندگی کرد. «برخوردار» انسانی بسیار باسواد و تحصیل‌کرده بود. آثار او ارتباط تنگی با فولکلور ترکمنی دارد. برجسته‌ترین آثار «برخوردار»، کتاب منثور «محبوب‌القلوب» است. این کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و یک پسگفتار است. این کتاب مشحون از تبلیغ ایده‌های هومانیستی است. در این اثر رویدادها و حوادث در پاره‌ای از داستان‌ها آشکار می‌شوند. کتاب «محبوب‌القلوب» سبک و روش آثار کلاسیک شرقی مانند «کلیله و دمنه»، «حکایات طوطی» را به‌یاد می‌آورد.
«قاراجا اوغلان»
زندگی و آثار کلاسیک «قاراجا اوغلان» در ادبیات ترکیه نیز ارتباط تنگاتنگی با پیدایش ادبیات ترکمن دارد. «قاراجا اوغلان» اصلاً از ترکمن‌های آسیای صغیر بود و تقریباً در سالهای ۱۶۸۹ـ۱۶۰۶ در ترکیه زندگی می‌کرد («قاراجا اوغلان» یکی از عاشیق‌های سده هفده میلادی است که در اطراف شهر «مرسین» ترکیه می‌زیسته و جزو عشایر ترکمن بوده و گفته می‌شود که نام اصلی وی «سمایی» بوده است. مترجم). این شاعر نوازنده بسیار مشهوری بود. او سفرهای بسیاری کرده بود. «قاراجا اوغلان» آثار شاعران گوناگون را مطالعه و بررسی می‌کرد، از‌جمله از پیشینیان خود و به‌طور گسترده از سنن شاعرانه و ملی هموطنان خود استفاده می‌کرد. از این رو آثار او رابطه تنگی با زندگی، معیشت و شرایط محلی ترکمن‌هایی که در آسیای صغیر زندگی می‌کردند، داشت. از سوی دیگر این آثار بین ترکمن‌های آسیای میانه و در سرزمین آذربایجان گسترش یافت و رد بزرگی از خود در تکامل ادبیات بسیاری از مردمان ترک به‌جا گذاشت. اشعار «قاراجا اوغلان» در لایه‌های وسیع توده‌های مردم ترکمنستان نفوذ کرد و در رپرتورا باغشی‌های ترکمن (آهنگسازان و خوانندگان) بازتاب پیدا کرد و بین ملت ترکمن نه تنها به‌عنوان آثار نوشتاری بلکه به‌عنوان نمونه خوب هنر موسیقی و ترانه مشهور شد. در بین ترکمن‌های آسیای میانه «دستان» (داستان) «قاراجا اوغلان» که در آثار منظوم پاره‌ای از شاعران وارد شده بود، ظاهر شدند.