ظهور و خیزش ناتو در آفریقا
نگرانی از گسترش پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به‌سمت مرزهای روسیه یکی از دلایل جنگ کنونی در اوکراین است. اما این تنها تلاش ناتو برای توسعۀ خود نیست. این پیمان نظامی که ابتدا در سال ۱۹۴۹ توسط ایالات متحده، به‌منظور قدرت‌نمایی سیاسی ــ نظامی خود در اروپا ایجاد شد، در سال ۲۰۰۱، اقدام به عملیات نظامی «خارج از منطقۀ اعضای خود» در افغانستان نمود که ۲۰ سال به طول انجامید. در سال ۲۰۱۱، ناتو ــ به اصرار فرانسه ــ لیبی را بمباران کرد و دولت آن را سرنگون نمود. عملیات نظامی ناتو در افغانستان و لیبی سرآغازی شد برای طرح «ناتوی جهانی»، پروژه‌ای برای استفاده از این اتحاد نظامی فراتر از تعهدات مذکور در منشور آن، و گسرش این پیمان از دریای چین جنوبی تا دریای کارائیب.
جنگ ناتو در لیبی، اولین عملیات نظامی بزرگ آن را در آفریقا رقم زد. اما این اولین مداخلۀ نظامی اروپا در این قاره نبود. پس از قرن‌ها جنگ استعماری اروپا در آفریقا، پس از جنگ جهانی دوم در این قاره شاهد استقلال کشورهای جدیدی هستیم. بسیاری از این کشورها ــ از غنا تا تانزانیا ــ از مداخلۀ مجدد نیروهای نظامی اروپایی به قاره جلوگیری نمودند. به همین دلیل این قدرت‌های اروپایی برای تثبیت دولت‌های طرفدار خود در منطقه، به ترور و کودتاهای نظامی متوسل شدند. این امر امکان ایجاد پایگاه‌های نظامی غرب در آفریقا را فراهم نمود و به شرکت‌های غربی آزادی عمل داد تا منابع طبیعی این قاره را چپاول کنند.
پهنۀ عملیات نظامی ناتو در ابتدا محدود به خارج از آفریقا بود. و دریای مدیترانه در خط مقدم این محدوده قرار داشت.
ناتو در سال ۱۹۵۱ «نیروهای متفقین جنوب اروپا» (۲) را در ناپل (ایتالیا) و سپس «نیروهای متفقین مدیترانه» (۳) را در جزیرۀ مالت در سال ۱۹۵۲ تأسیس کرد. دولت‌های غربی با برپا کردن این تشکل‌های نظامی، دریای مدیترانه را به پادگانی علیه نیروی دریایی اتحاد شوروی تبدیل و توانستند در آن مراکزی عملیاتی جهت مداخله نظامی در قاره آفریقا ایجاد نمایند. پس از جنگ شش روزه میان اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۶۷، کمیته برنامه‌ریزی دفاعی ناتو، که بعداً در سال ۲۰۱۰ منحل شد، «نیروی واکنش سریع دریایی مدیترانه» (۴) را برای اعمال فشار بر کشورهای طرفدار اتحاد شوروی چون مصر و حمایت از سلاطین شمال آفریقا، ایجاد کرد. (هرچند که ناتو نتوانست از کودتای ضد امپریالیستی ۱۹۶۹ که سلطنت را در لیبی سرنگون کرد و به قدرت رسیدن سرهنگ معمر قذافی جلوگیری کند. بعد از کودتا، دولت قذافی پایگاه‌های نظامی ایالات متحده در کشور را برچید.)
گفت‌وگوها در مراکز ناتو پیرامون عملیات «خارج از منطقه» پس از پیوستن ناتو به جنگ ایالات متحده در افغانستان به‌طور فزاینده‌ای در جریان بود. یکی از مقامات ارشد ناتو در سال ۲۰۰۳ به من گفت که ایالات متحده، برای نمایش قدرت در مقابل دشمنان احتمالی، توانسته «اشتیاق وافرِی را در به‌کار‌گیری از ناتو» ایجاد نماید. دو سال بعد، در سال ۲۰۰۵، در آدیس آبابا، اتیوپی، ناتو همکاری نزدیک با «اتحادیه آفریقا» (۵) را آغاز کرد. اتحادیه آفریقا که در سال ۲۰۰۲ به‌عنوان جانشین «سازمان وحدت آفریقا» تشکیل شد، برای ایجاد یک ساختار امنیتی مستقل با مشکلات روبرو بود. فقدان یک نیروی نظامی پابرجا و قابل اتکا به این معنی بود که «اتحادیه آفریقا» اغلب برای کمک به غرب مراجعه کرده و از ناتو برای پشتیبانی لجستیکی و حمل‌ونقل هوایی در اجرای ماموریتش در سودان به عنوان حافظ صلح یاری می‌خواست.
در کنار ناتو، ایالات متحده توان نظامی خود را از طریق «فرماندهی اروپایی ایالات متحده» (۶) که سرپرستی عملیات این کشور در آفریقا از سال ۱۹۵۲ تا ۲۰۰۷ را به‌عهده داشت، به کار گرفت. پس از آن، «ژنرال جیمز جونز» که رئیس این فرماندهی از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ بود، «فرماندهی آفریقای ایالات متحده» (۷) ( آفریکام) را در سال ۲۰۰۸ تشکیل داد که مقر آن در اشتوتگارت آلمان بود، زیرا هیچ یک از ۵۴ کشور آفریقایی حاضر به دادن مکانی در کشورهایشان به آن نبودند. عملیات ناتو در قاره آفریقا از طریق آفریکام آغاز شد.
لیبی و چارچوب عملکرد ناتو در آفریقا
جنگ ناتو علیه لیبی پویش مناسبات کشورهای آفریقایی را با غرب تغییر داد. «اتحادیه آفریقا» نسبت به مداخله نظامی غرب در منطقه نگران بود. در ۱۰ مارس ۲۰۱۱، شورای صلح و امنیت «اتحادیه آفریقا» کمیته اضطراری بلندپایه‌ای را مختص بررسی اوضاع لیبی تشکیل داد. اعضای این کمیته شامل «دکتر ژان پینگ»، رئیس وقت «اتحادیه آفریقا» و سران پنج کشور آفریقایی ــ رئیس‌جمهور سابق موریتانی، «محمد ولد عبدالعزیز»، رئیس‌جمهور وقت کنگو «دنیس ساسو نگوسو»، رئیس‌جمهور سابق مالی «آمادو تومانی توره»؛ همچنین رئیس‌جمهور سابق آفریقای جنوبی، «جیکوب زوما» و «یووری موسوینی»، رئیس‌جمهور اوگاندا، بودند. این هیأت قرار بود بلافاصله به طرابلس، لیبی پرواز کرده و با دو طرف جنگ داخلی لیبی مذاکره کند. اما شورای امنیت سازمان ملل از ورود این هیأت اعزامی به کشور جلوگیری کرد.
دکتر روهاکانا روگوندا، نماینده دائم اوگاندا در سازمان ملل متحد در آن زمان، در نشستی که پیرامون کشور لیبی بین کمیته و سازمان ملل متحد در ژوئن ۲۰۱۱ برگزار شد، گفت: «منطقی نیست که برخی از بازیگران جهانی سرمست از غرور برتری فن‌آوری در این خیال باشند که به تنهایی می‌توانند مسیر تاریخ به‌سمت آزادی را برای کل بشریت تغییر دهند. مطمئناً هیچ مجموعه‌ای از دولت‌ها نباید فکر کنند که می‌توانند دوباره بر آفریقا فایق بیایند.» اما این دقیقاً همان چیزی است که در تصور کشورهای ناتو وجود دارد.
هرج و مرج در لیبی، موجب بروز مجموعه‌ای از درگیری‌های فاجعه‌بار در مالی، جنوب الجزایر و بخش‌هایی از نیجر شد. مداخله نظامی فرانسه در مالی در سال ۲۰۱۳، موجب تشکیل یک اتحاد سیاسی و همچنین نظامی میان پنج کشور ساحل: بورکینافاسو، چاد، مالی، موریتانی و نیجر، به نام گروه ۵ ــ ساحل (۸) گردید. در ماه مه ۲۰۱۴، ناتو یک دفتر رابط در مقر «اتحادیه آفریقا» در آدیس آبابا افتتاح کرد. در اجلاس سران ناتو در ولز در سپتامبر ۲۰۱۴، متحدان ائتلاف مشکلات موجود در گروه ۵ ــ ساحل را در طرح عملیات واکنش سریع بررسی کردند، مشکلاتی که تبدیل به «نیروی محرکه‌ای شد برای انطباق نظامی ناتو با محیط امنیتی متغیر و در حال تحول». بنابر یک گزارش در دسامبر ۲۰۱۴، از طرف مایکل ترنر که پرزیدنت سابق مجمع پارلمانی ناتو بود، وزرای خارجه ناتو اجرای طرح واکنش سریع را بررسی کردند و با تمرکز بر «تهدیدهای ناشی از همسایگان جنوبی، خاورمیانه و شمال آفریقا» و بر آن اساس چارچوبی را برای مقابله با تهدیدها و چالش‌های پیشِ رو از سوی جنوب تعریف کردند. دو سال بعد، در نشست سران ناتو در ورشو در سال ۲۰۱۶، رهبران ناتو تصمیم گرفتند تا همکاری خود را با «اتحادیه آفریقا» افزایش دهند. آنها «از تعهد نظامی قوی ائتلاف در منطقه صحرای ساحلی (۹) استقبال کردند.» برای تحکیم این تعهد، ناتو یک نیروی آماده باش آفریقایی ایجاد کرد و روند آموزش افسران در نیروهای نظامی آفریقا را آغاز نمود.
در عین حال، تصمیم اخیر برای بیرون راندن ارتش فرانسه ریشه در حساسیت روز‌افزون مردم این قاره در برابر تهاجم نظامی غرب دارد. بنابراین جای هیچ تعجب نیست که بسیاری از کشورهای بزرگتر آفریقایی از پیروی از موضع واشنگتن در مورد جنگ با اوکراین امتناع ورزیدند. نیمی از این کشورها (الجزایر، آفریقای جنوبی، آنگولا و اتیوپی)، به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت روسیه رای ممتنع و یا مخالف دادند. این گفته «سیریل رامافوزا»، رئیس‌جمهور آفریقای جنوبی، بسیار گویاست، او گفت کشورش «متعهد است به پیشبرد حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین نه‌تنها برای مردمش، بلکه برای مردم فلسطین، صحرای غربی، افغانستان، سوریه و سراسر آفریقا و جهان.»
رسوایی نابخردی‌های غرب ــ و ناتو ــ از‌جمله قراردادهای تسلیحاتی‌اش با «مراکش» برای سپردن «صحرای غربی» به این پادشاهی و حمایت دیپلماتیک از «اسرائیل» در ادامه رفتار نژاد‌پرستانۀ این کشور با فلسطینی‌ها، تناقض آشکاری با خشم غرب نسبت به رویدادهای اوکراین دارد. شواهد این دورویی و ریاکاری خود هشداری است برای هنگامی که غرب با زبان خیرخواهانه در مورد گسترش ناتو در آفریقا سخن می‌راند.
* https://www.counterpunch.org/2022/05/27/the-rise-of-nato-in-africa
1- La Lucha, Educat
2- AFSOUTH
3- AFMED
4- NOCFORMED
5- African Union- AU
6- EUCOM
7- AFRICOM
8- G5-Sahel
9- Sahel-Sahara