رقابت ایران و عربستان به پاکستان کشیده می‌شود
در نزدیکی شهر بندری گوادر پاکستان، در حدود ۱۶۹ کیلومتری شرق بندر چابهار ایران در استان سیستان و بلوچستان غربی یک پالایشگاه ۱۰ میلیارد دلاری آرامکو عربستان در حال ساخت است . اگرچه برخی رویدادهای ژئوپلیتیکی اخیر چشم‌انداز ابتکار سرمایه‌گذاری عربستان سعودی را در مرزهای رقیب سرسخت خود ایران ــ که ریاض با آن در چندین جنگ نیابتی منطقه‌ای درگیر است ــ تضعیف کرده است، امّا مقامات و سیاستمداران پاکستانی نسبت به پیشبرد کار از سوی سعودی‌ها کاملاً خوشبین هستند.
این واقعیت که پول عربستان همچنان به خزانه مدارس فوق محافظه‌کار و ضدِ شیعه در استان بلوچستان پاکستان سرازیر می‌شود، لایه‌ای از پیچیدگی را به طرح عربستان برای ساختن یک پالایشگاه در حیاط خلوت ایران می‌افزاید.
در حالی که مقامات ایرانی هنوز به دخالت احتمالی ریاض در گوادر ــ شهری بندری در نزدیکی مرز شرقی ایران با پاکستان ــ واکنش نشان نداده‌اند، برخی کارشناسان معتقدند هرگونه دخالت عربستان سعودی در این بندر، تهران را به‌خاطر حضور رو به رشد پادشاهی در نزدیکی مرزهایش و تهدیدی که ایجاد می‌کند عصبانی خواهد کرد.
به چالش کشیدن تجارت نفت ایران با چین
پس از آن که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا تحریم‌های نفتی ایران را در سال ۲۰۱۸ بازگرداند، چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده فرآورده‌های نفتی ایران شد. بر اساس برآوردهای سه ردیاب نفتکش، واردات نفت چین از ایران در ژانویه ۲۰۱۸ به اوج ۷۰۰هزار بشکه در روز رسید که از ۶۲۳هزار بشکه در روز که قبلا گمرک چین قبل از تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۷ گزارش کرده بود، فراتر رفت. طبق برآورد یک ردیاب، از نوامبر تا دسامبر ۲۰۲۱، میانگین واردات ۷۸۰هزار بشکه در روز بوده است.
گفته می‌شود که به لطف پالایشگاه آرامکو عربستان، وابستگی پکن به نفت ایران برای انرژی، تا حد زیادی کاهش خواهد یافت. بنابراین سرمایه‌گذاری عربستان ممکن است به توسعه یک شهر نفتی در گوادر کمک کند و ایران را از دسترسی به بازار اصلی صادرات نفت خود محروم سازد.
ریاض امیدوار است که کلان شهر نفتی ۸۰هزار هکتاری، جریان نفت خام از خلیج فارس به بنادر چین را از طریق گوادر که زمان لازم برای انتقال نفت عربستان به چین را به‌طور قابل توجهی کاهش می‌دهد، بسیار آسان کند.
مجید عزیز، رئیس پیمان جهانی سازمان ملل متحد و رئیس سابق اتاق بازرگانی و صنعت کراچی (KCCI)، موافق نیست که پالایشگاه سعودی در گوادر، ایران را از بازار مهم نفت منطقه‌ای محروم کند.
عزیز به The Cradle گفت که احتمال سرمایه‌گذاری عربستان در گوادر بسیار دور است و حتی اگر این پالایشگاه درعرض سه سال ساخته شود، ایران ضرر مالی متحمل نمی‌شود زیرا نفت آن همچنان در افغانستان و پاکستان به بازار عرضه خواهد شد. عزیز همچنین می‌گوید:
برای ایران، ایجاد یک پالایشگاه در گوادر بی‌اهمیت است، زیرا نفت ایران مشمول تحریم‌های اقتصادی سازمان ملل است. در مورد صادرات احتمالی پالایشگاه به چین، تنها یک فرضیه مطرح شده است. تجارت دوجانبه بین چین و ایران نباید صرفاً بر اساس یک کالا ارزیابی شود.
واکنش واشنگتن
اگرچه منتقدان ادعا می‌کنند که واشنگتن ممکن است از تلاش عربستان سعودی برای جلوگیری از رسیدن نفت ایران به چین حمایت کند، واکنش آمریکا به سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در پروژه پالایشگاه آرامکو همچنان در معرض گمانه‌زنی‌ها قرار دارد، به‌ویژه با توجه به تیرگی روابط ریاض و واشنگتن بر سر سطوح تولید نفت.
در رابطه با تجارت نفت ایران با چین، دولت بایدن ماه گذشته اعلام کرد که به دلیل حمل و نقل و ذخیره‌سازی نفت ایران توسط دو شرکت چینی به‌نام‌های M/s Zhonggu Co و M/s WS Shipping Co ، برای افزایش فشار به تهران ، تحریم‌هایی را علیه این دو شرکت اعمال کرده است.
به گفته وزارت امور خارجه، شرکت‌های چینی که دولت ایالات متحده آنها را مشخص کرده بود، تأسیسات ذخیره‌سازی نفت خام ایران را اداره می‌کنند و کشتی‌هایی دارند که فرآورده‌های نفتی ایران را حمل می‌کنند. وزارت خزانه‌داری همچنین هشت شرکت دیگر را که مقر آنها در ایران، هند، امارات متحده عربی و هنگ کنگ است به‌عنوان ناقض تحریم‌ها شناسایی کرد. مقامات دولت بایدن بیش از ۱۸ ماه است که از به بن‌بست رسیدن مذاکرات برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کرده‌اند. بدین ترتیب، این اقدامات نشان می‌دهد که آنها به‌دنبال راه‌های جدیدی برای فشار بر رهبری مصمم جمهوری اسلامی‌اند.
نزدیک به نهایی شدن
به گفته یکی از مقامات اداره توسعه گوادر (GDA) که به شرط ناشناس ماندن با The Cradle صحبت کرد، در حال حاضر مطالعات امکان‌سنجی پروژه عربستان در حال انجام است و در ماه‌های آینده تکمیل خواهد شد. پنج تا شش سال طول می‌کشد تا پالایشگاه نفت آرامکو شروع به تولید کند. این پالایشگاه همچنین به یک مجتمع پتروشیمی برای تولید پلی اتیلن و پلی پروپیلن برای صنعت پتروشیمی پاکستان مجهز خواهد شد. این پالایشگاه ظرفیت تولید ۲۵۰ تا ۳۰۰هزار بشکه در روز را خواهد داشت. وی همچنین مدعی است که محمد بن سلمان، نخست‌وزیر و ولیعهد عربستان سعودی قرار است در اواخر ماه دسامبر به پاکستان سفر کند تا این پیشنهاد را نهایی کرده و به‌طور رسمی آن را معرفی کند.
احسن اقبال، وزیر برنامه‌ریزی و توسعه فدرال پاکستان به The Cradle گفت که پاکستان و عربستان سعودی قبلاً با پیشنهاد سرمایه‌گذاری موافقت کرده‌اند و هیچ مانعی بر سر راه تکمیل این پروژه وجود ندارد.
«در مورد زمان سفر ولیعهد سعودی به پاکستان، اطلاعات ما بسیار کم است. زمان آمدن او به پاکستان، احتمالاً به این بستگی دارد که چه وقت می‌تواند از سایر برنامه‌های خود فارغ شده و زمان مناسبی را بیابد. با این حال، ما دوست داریم که او هرچه زودتر بیاید، زیرا او باید اسناد سرمایه‌گذاری را قبل از انجام تشریفات باقی مانده امضا کند.»
رقیب رهبری عربستان در جهان اسلام
پروژه پالایشگاه آرامکو از سال ۲۰۱۹، از زمانی که عربستان سعودی و پاکستان هفت قرارداد سرمایه‌گذاری به ارزش ۲۱ میلیارد دلار از‌جمله پالایشگاه تبدیل نفت عمیق را در جریان سفر محمد بن سلمان به اسلام‌آباد امضا کردند، شاهد فراز و نشیب‌های زیادی بوده است. در سال ۲۰۲۰، ریاض و اسلام آباد بر سر نشست وزیران سازمان همکاری اسلامی (OIC) اختلافات جدی پیدا کردند. پاکستان می‌خواست که موضوع کشمیر در دستور کار سازمان همکاری اسلامی قرار گیرد، اما ریاض در این زمینه تردید داشت. با تشدید این اختلافات، پروژه متوقف شد و ریاض پیش از موعد خواستار بازگرداندن وام‌های ۳ میلیارد دلاری خود شد.
تنش‌ها بین ریاض و اسلام‌آباد زمانی تشدید شد که اسلام‌آباد حمایت خود را از نشست جایگزین مسلمانان به میزبانی مالزی و ترکیه، در دسامبر ۲۰۱۹ در کائولالامپور اعلام کرد. از آنجایی که سعودی‌ها به‌ویژه نسبت به هر حرکتی که می‌تواند رهبری آنها را برای شرکت در نشست پان اسلامیک متشکل از ۵۷ عضو تضعیف کند، حساس هستند، این توسعه را چالشی برای سازمان همکاری اسلامی می‌دانست.
پاکستان در نهایت در آخرین لحظه تحت فشار ریاض و امارات از نشست سران خارج شد. زمانی که در اوایل آوریل عمران خان نخست وزیر سابق با رأی عدم اعتماد پارلمان که توسط مخالفان وی صورت گرفت، از سمت خود برکنار شد، حال و هوا نیز شروع به تغییر کرد. در نتیجه، زمانی که شهباز شریف، نخست‌وزیر جدید پاکستان در اوایل نوامبر به ریاض سفر کرد، سعودی‌ها پروژه‌ای را که در زمان نخست‌وزیری خان متوقف شده بود ، احیا کردند.
دولت پاکستان نسبت به سفر محمد بن سلمان برای نهایی کردن قرارداد سرمایه‌گذاری عظیم در اوایل ماه جاری کاملاً خوشبین بود. اما این دیدار بار دیگر توسط مقامات سعودی به تعویق افتاد.
اهمیت ژئوپلیتیکی گوادر
به‌عنوان بخشی از طرح چند تریلیون دلاری کمربند و جاده (BRI) پکن، چین در حال ساخت بندر گوادر در سمت پاکستان در استان ناآرام بلوچستان است. پاکستان این بندر را به مدت ۴۰ سال به شرکت هلدینگ بندر خارج از کشور چین (COPHC) که یک شرکت دولتی چینی است، واگذار کرده است.
فعالیت‌های کلیدی بندر گوادر، از‌جمله عملیات توسعه آن در دریای عرب، بر اساس شرایط قرارداد اجاره بین چین و پاکستان توسط COPHC مدیریت خواهد شد. COPHC ــ ۹۱ درصد از درآمد ناخالص پیش‌بینی شده از فعالیت‌های پایانه و دریایی و ۸۵ درصد از درآمد ناخالص بندر را در اختیار دارد. بندر گوادر برای چین اهمیت راهبردی دارد زیرا به‌عنوان مرکزی برای کریدور ۶۸ میلیارد دلاری اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) عمل می‌کند. این بندر مسیر کنونی چهل روزه از خلیج فارس تا مرز چین را به تنها هفت روز کاهش می‌دهد.
جدای از رقابت ایران و عربستان سعودی، این چین است که بیشترین سود را خواهد برد، زیرا هر دو کشور ــ علاوه بر متحد سنتی پاکستان ــ همگی مشتاق گسترش روابط خود با پکن و پیوستن یا ادغام بیشتر به بریکس و سازمان همکاری شانگهای هستند.