طرح مصر برای سوریه: «نیروهای عربی» در مرز و ایران بیرون
کشورهای عربی که به‌دنبال آشتی با سوریه هستند، هدفشان دستیابی به چیزی است که در طول جنگ دست‌نیافتنی بود: شکستن اتحادهای سوریه و استقرار نیروهای عرب در خاک آن کشور.
پس از زلزله ویرانگری که سوریه و ترکیه را در ۶ فوریه لرزاند، دمشق خود را در مرکز فعالیت‌های دیپلماتیک منطقه‌ای بی‌سابقه یافته است. در حالی که گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که دیپلمات ارشد عربستان سعودی نیز در پایتخت سوریه حضور داشت، وزرای خارجه مصر و اردن و یک هیأت بلندپایه پارلمانی عرب نیز برای بازدید به آنجا رفتند.
این هجوم ناگهانی ابتکارات «دیپلماسی زلزله» همزمان است با افزایش صحبت‌ها در پایتخت کشورهای عربی درباره احتمال حضور سوریه در اولین نشست اتحادیه عرب ــ از سال ۲۰۱۱ ــ در اواخر این ماه در ریاض.
اما آن‌طور که بسیاری تصور می‌کردند و می‌کنند، این گسل‌های لرزه‌ای نبود که باعث تغییر سیاست‌های اعراب در قبال سوریه شد. بلکه، موقعیت ژئوپلیتیکی کشور سوریه در یک رقابت منطقه‌ای شتاب‌زده برای هژمونی است که باعث هجوم به دمشق می‌شود.
کشورهای عربی از طریق سیاست‌های نزدیکی خود با دولت بشار اسد، رئیس‌جمهور این کشور، به‌دنبال فاصله گرفتن سوریه از ایران و خنثی کردن هرج و مرج منطقه‌ای ناشی از قیام‌های عربی در دهه گذشته هستند. این سیاستی است که در قاهره و ابوظبی، دو کشور عربی که قوی‌ترین روابط را با اسرائیل ــ بزرگترین دشمن منطقه‌ای ایران ــ دارند، اتخاذ شده است.
ابتکار قاهره: طرح اعراب برای آشتی با سوریه
خبر این است که اکنون یک طرح آشتی اعراب بر اساس یک ابتکار «مختصر» که سامح شکری، وزیر خارجه مصر با خود به دمشق برده است، روی میز است. در مورد خطوط کلی این طرح که پیشنهاد بازگرداندن روابط بین سوریه و کشورهای عربی به سطح قبل از ۲۰۱۱، بازگشت سوریه به اتحادیه کشورهای عربی، و مذاکره درباره استقرار نیروهای مشترک «عربی» در مرز سوریه و عراق را دارد، برای وبلاگ کرادلِه توضیح داده شد.
در سایه این ابتکار، امارات متحده عربی ــ محرک اصلی عادی‌سازی غرب آسیا با اسرائیل ــ در تلاش است تا «ماده محرمانه» خود را پیش ببرد. واداشتن سوریه و اسرائیل به مذاکرات صلح برای اولین بار از زمان فروپاشی آنها در سال ۲۰۱۰. مطمئناً این یک هدف دور از ذهن است: برای شروع، اسرائیل هر هفته سوریه را بمباران می‌کند.
طرح قاهره ممکن است قبلاً به یکی از سه هدف اصلی خود دست یافته باشد. یک سیاستمدار مصری که از دیدارهای اخیر عربی ــ سوری اطلاعات دقیقی دارد و خواست نامش فاش نشود، هرگونه مخالفت اعراب در مورد سوریه را رد کرد. وی در واقع تأیید می‌کند که عربستان سعودی اکنون در حال هماهنگی با امارات، مصر و عمان در سازوکاری برای پایان دادن به تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب در سال ۲۰۱۱ است.
او به اظهارات فیصل بن فرحان آل سعود وزیر امور خارجه عربستان در کنفرانس امنیتی مونیخ در فوریه گذشته اشاره می‌کند که نشان از تغییر آشکاری نسبت به سال‌های اولیه جنگ سوریه دارد. در آن دوره از اختلافات گسترده بین اعراب، چندین کشور منطقه از‌جمله عربستان سعودی از شبه نظامیان مسلح برای سرنگونی دولت تحت رهبری اسد حمایت کردند.
«واقع گرایی» بر رویکرد جدید به سوریه حاکم است
در مونیخ، آل سعود گفت که «در جهان عرب اجماع در حال افزایش است که وضعیت موجود قابل دوام نبوده و غیرعملی است»؛ برای راه‌حل سیاسی، «اهداف حداکثری» کنار گذاشته خواهد شد. و اینکه رویکرد جدیدی برای رسیدگی به مشکل پناهندگان سوری در کشورهای همسایه در حال «تدوین» است.
در واقع، این «واقع‌گرایی» است که بر رویکرد اعراب نسبت به وضعیت سوریه حاکم شده است: این شامل کنار گذاشتن فراخوان‌ها برای «تغییر رژیم» و اذعان آنها به شکست در دستیابی به این هدف است. این امر در مورد سیاست اخیر ترکیه برای نزدیک شدن به دمشق نیز صدق می‌کند.
این منبع مصری به The Cradle می‌گوید که ابتکار قاهره ــ با حمایت امارات متحده عربی و «هماهنگ» با ریاض ــ مبتنی بر حفظ «وحدت و حاکمیت سرزمین‌های سوریه» و «بازگشت به وضعیت میدانی مانند قبل از سال ۲۰۱۱» است.
در حالی که دمشق اصولاً با ابتکار قاهره مخالفت نکرده، اما نشان داده است که این طرح به صورت تدریجی ــ «موازی» با همه کسانی که در میز مذاکره نشسته‌اند، پیش خواهد رفت. این باید با توقف کمک مالی اعراب به گروه‌های مسلح، به‌ویژه آن دسته از شبه‌نظامیانی که با القاعده مرتبط‌اند و در لیست‌های مختلف تروریستی ممنوع شده‌اند، آغاز شود.
او تأیید می‌کند که برای توقف تأمین مالی مخالفان مسلح سوریه یک «تعهد متوازن عربی» وجود دارد. علاوه بر این، ترکیه تمایل جداگانه خود را برای ارائه «ضمانت‌های امنیتی در ادلب»، پایگاه باقی‌مانده شبه‌نظامیان افراطی در سوریه، ابراز کرده است.
این منبع سیاسی مصری همچنین فاش می‌کند که «بحث بازگشت سوریه به اتحادیه عرب مسأله‌ای حل شده است». البته این نشان می‌دهد که، برخلاف اختلاف‌هایی که در نوامبر گذشته بر اجلاس قبلی در الجزایر سایه انداخته بود، اکنون همه کشورهای عربی بر سر این موضوع توافق دارند.
گفت‌وگوها اکنون حول بندهای سیاسی همراه با این بازگشت [به اتحادیه عرب]، از جمله بحث در مورد استقرار نیروهای عربی در منطقه جزیره سوریه، تا مثلث مرزی سوریه، اردن و عراق، و از جمله تصمیم برای تأسیس این نیرو در بیانیه پایانی نشست بعدی سران عرب در ریاض، به تفصیل فاش خواهد شد.
چالش‌های بیرونی
مانع اصلی این ابتکار، استقرار نیروهای آمریکایی در التنف (شرق سوریه)، الحسکه و دیرالزور (شمال شرقی) است، جایی که واشنگتن حدود ۹۰۰ سرباز را به‌عنوان بخشی از ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده علیه داعش در مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) که عمدتاً کُرد هستند، دارد. و هیچ نشانه‌ای مبنی بر اینکه ایالات متحده قصد عقب‌نشینی از این مناطق را دارد موجود نیست. در ۴ مارس ۲۰۲۳، ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش ایالات متحده، از شمال شرق سوریه بازدید و در آنجا اعلام کرد که نیروهای ایالات متحده و نیروهای دموکراتیک سوریه در حال پیشرفت در شکست قطعی داعش هستند. وقتی از ژنرال میلی پرسیده شد که آیا ماموریت در سوریه ارزش این خطر را دارد یا خیر، میلی آن را به امنیت ایالات متحده و متحدانش ربط داد و گفت: «اگر فکر می‌کنید این مهم است، پاسخ مثبت است.»
در چند سال گذشته، از زمانی که جنگ سوریه آغاز شد، واشنگتن به‌طور سیستماتیک تلاش‌های اعراب برای بهبود روابط با سوریه را خنثی کرده است. پس از زلزله ۶ فوریه، وزارت خارجه آمریکا به صراحت از «عادی‌سازی روابط با دمشق» خودداری کرد. و اکثریت قاطع مجلس نمایندگان ایالات متحده در ۲۷ فوریه لایحه‌ای را تصویب کردند که در آن از دولت جو بایدن، می‌خواهد به اعمال تحریم‌ها علیه سوریه ــ علیرغم بدتر شدن بحران انسانی در این کشور ــ ادامه دهد.
حتی قبل از زلزله، واشنگتن تلاش بیش از حدی داشت تا محاصره اقتصادی سوریه را مستحکم‌تر کند. دمشق که از مدت‌ها قبل تحت تأثیر مجازات‌های گسترده تحریم‌های قانون سزار ایالات متحده بود، تنها چند ماه پیش، در اواخر سال ۲۰۲۲، می‌بایست با صدور «قانون کاپتاگون» توسط بایدن، تحریم‌های باز هم بیشتری را متحمل شود.
در سال گذشته، رسانه‌های غربی و عربی ادعاهایی مبنی بر قاچاق کاپتاگون** توسط سوریه به کشورهای عربی خلیج فارس به‌ویژه عربستان سعودی را مورد توجه قرار دادند. سپس از این اتهامات برای توجیه و جلوگیری از برقراری مجدد روابط کشورهای عربی با دمشق استفاده شد. یکی از «قیمت‌های عادی‌سازی» روابط با سوریه که سیاستمداران منطقه خواستار پرداخت آن می‌باشند، اطلاعات مربوط به «کارخانه‌های کاپتاگون» است که این دارو را به عربستان سعودی صادر می‌کنند. با این حال، امروز، منابع عربی تأیید می‌کنند که «همه آنچه در رسانه‌ها در مورد درخواست کشورهای عربی از دمشق برای توقف قاچاق کاپتاگون منتشر شد، در جلسات ماه گذشته با مقامات سوری روی میز نبود». در اصل، کاپتاگون حتی مورد بحث قرار نگرفت.
یک منبع با اطلاعاتی در مورد دستور جلسه می‌گوید: «آنچه مورد بحث قرار گرفت، سازوکار سوری ــ اردنی ــ عراقی ــ با پوشش عربی ــ برای کنترل مرزها بود، مشابه توافقنامه امنیتی مرزی عراق و عربستان که فوریه گذشته امضا شد.»
علاوه بر اشغال نظامی آمریکا که موانع جدی بر سر راه هر راه‌حلی در سوریه ایجاد می‌کند، مانع دیگری برای غلبه بر آن وجود دارد: شبه‌نظامیان تروریست مورد حمایت ترکیه که کنترل بیشتر استان ادلب و حومه حلب را در اختیار دارند. به گفته این منابع، در این منطقه شمال سوریه، تضمین ترکیه و روسیه موتور اصلی بازگشت «تمامی مناطق به کنترل دولت از طریق یک مکانیسم امنیتی ــ نظامی‌مشترک» خواهد بود.
تلاش برای مهار نفوذ ایران
کشورهای عربی که از گروه‌های مخالف مسلح و سازمان‌های تروریستی علیه سوریه حمایت مالی می‌کنند، این واقعیت را کتمان نمی‌کنند که نشان دادن شاخه زیتون توسط آنها به دمشق، با قصد دور کردن این کشور از متحد ایرانی خود و محور مقاومت است. دست‌کم، کشورهای هم‌پیمان آمریکا در خلیج فارس به‌دنبال نقشی در سوریه هستند که به آنها امکان کاهش نفوذ ایران را بدهد.
در عین حال، دمشق بارها این «گزارش‌های نادرست درباره نیروهای نظامی ایران در سوریه» را رد کرده و تأکید می‌کند که «تعداد مستشاران ایرانی در سوریه از ۱۰۰ نفر تجاوز نمی‌کند». یک روزنامه‌نگار سوری نزدیک به دولت می‌گوید: «دفاع ملی سوریه جایگزین آنها شده است که به‌تدریج در حال ادغام در ارتش هستند.»
دمشق قصد دارد گره‌ها را یکی یکی باز کند. این منبع سوری می‌گوید: مقامات سوری «بر توضیح واقعیت حضور ایران و حضور نیروهای دوست، حزب‌الله، به دور از مخدوش‌سازی حقایق توسط رسانه‌ها اصرار دارند.» این «دوستان به درخواست سوریه برای مبارزه با گروه‌های مسلحی که هرج و مرج را گسترش و نهادهای قانونی را هدف قرار داده‌اند، وارد کشور شدند. زمانی که تأمین مالی و تسلیح این گروه‌ها متوقف شود، آنها [متحدان ما] با سپاسگزاری آنجا را ترک خواهند کرد، زیرا نیازی به آنها نخواهد بود.»
پیش‌نیازهای دست‌نیافتنی
او پیشنهاد می‌کند که موفقیت ابتکار قاهره به چند شرط بستگی دارد که هنوز هیچ یک از آنها محقق نشده است. برجسته‌ترین آنها انهدام گروه‌های مسلحی مانند «ارتش ملی سوریه» مورد حمایت ترکیه و ایجاد مکانیسمی برای ادغام این نیروها در ارتش عربی سوریه (SAA) است. این شامل توافق بر سر نقش فرضی «نیروهای عربی» پیشنهاد شده در طرح قاهره می‌شود ــ در مورد نحوه ارتباط آنها با مبارزان مخالف ارتش آزاد سوریه (FSA) و نیروهای کرد SDF برای ایجاد مکانیسم‌هایی که می‌تواند آنها را نیز در داخل ارتش عربی سوریه (SAA) قرار دهد.
به‌نظر می‌رسد که راه تشکیل این «نیروهای عربی» یا توافق بر سر مأموریت عملیاتی آنها به‌خوبی هموار نشده است و این ابتکار احتمالاً در جریان بحث‌های میدانی و فنی واقعی با نبردی دشوار مواجه خواهد شد.
بررسی این ابتکار لزوماً به معنای موافقت دمشق با آن نیست. دولت سوریه به اتحادهای موجود خود پایبند است و از دادن هرگونه امتیازی در مورد مذاکره با اسرائیل خودداری می‌کند. این موضع سخت پس از آن که دولت ترامپ به‌طور یکجانبه حاکمیت تل آویو بر بلندی‌های جولان اشغالی سوریه را به‌رسمیت شناخت ــ علاوه بر ماموریت جهنمی دولت راستگرای کنونی اسرائیل برای از بین بردن آرمان فلسطین، شتاب بیشتری گرفت.
یک منبع نزدیک به دولت می‌گوید: دمشق ۱۲ سال جنگید و بهای سنگینی پرداخت و حاضر نیست به کسانی که علیه آن جنگیدند امتیاز بدهد.
** کاپتاگون: ماده کاپتاگون یک محرک روانی است که از ترکیبی از آمفتامین و تئوفیلین ساخته شده است. این ماده زیرمجموعه گروهی از مخدرها به‌نام فنتیلین‌ها است.