در مورد مشکلات مجتمع آب و انرژی آسیای مرکزی
مدیریت مؤثر منابع آب و انرژی در حوزه دریای آرال دارای اهمیت استراتژیک برای کشورهای آسیای مرکزی است. در این حوضه، ۸۱ درصد از جمعیت منطقه ساکن هستند. مسألهٔ بسندگی و فرسایش منابع آب از اواسط دههٔ ۱۹۸۰ در دستور کار قرار داشته است. الگو‌های اقلیمی نمایانگر احتمال بالای زوال بیشتر منابع آبی هستند. دلیل آن نه‌تنها تغییرات اقلیمی، بلکه افزایش پیش‌بینی شدهٔ جمعیت، همراه با فرایند شهرسازی، رشد کشاورزی و صنعت است. بارگیری و فشار بر منابع آب همچنان به رشد خود ادامه می‌دهد و تا سال ۲۰۴۰ در برخی مناطق تا ۸/۲ برابر افزایش خواهند یافت. در چنین شرایطی، کارایی و راندمان استفاده از آب اهمیت استراتژیک پیدا می‌کند. با این وجود، شاخص کارایی و بازدهی استفاده از آب به‌ازای یک متر مکعب در کشورهای منطقه در دالان ۸۴ سنت در قرقیزستان تا ۲/۷ دلار در قزاقستان برآورد می‌شود. به‌طور میانگین، ۵/۲ دلار در یک متر مکعب، که ۸ برابر کمتر از میانگین تعدیل شده و موزون جهانی (۱/۱۹ دلار در متر مکعب) است و حکایت از بازدهی و راندمان پایین مصرف آب را دارد.
دو دلیل کلیدی برای سطح پایین کارایی و راندمان در استفاده از منابع آب و انرژی وجود دارد. نخستین آن کمبود سرمایه یا سرمایه‌گذاری کم در مجتمع آب و انرژی است. دوم، سطح ناکافی همکاری بین کشورهای آسیای مرکزی است. همگون‌سازی منطقه‌ای و مدیریت مشترک مؤثر منابع آب و انرژی قادر است منافع و بهرهٔ قابل‌توجهی را برای همه به‌ارمغان بیاورد. از سال ۱۹۹۲، دولتهای آسیای مرکزی برای سر و سامان دادن آیین‌نامه‌های مؤثر مجتمع آب و انرژی آسیای مرکزی در قالب توافقنامه‌های منطقه‌ای چندجانبه، موافقت‌نامه‌های دوجانبه، اتحادیه‌های منطقه‌ای (جامعهٔ اقتصادی آسیای مرکزی، همکاری آسیای مرکزی، سازمان همکاری آسیای مرکزی، مجمع اقتصادی اوراسیا)، و حل مسأله ادارهٔ مشترک منابع آب و انرژی منطقه، تلاش می‌کنند. با این وجود، هیچ یک از این تلاش‌ها به اهداف خود نرسیده‌اند.
برنامه‌های پیش‌بینی شده در مورد تشکیل بازار مشترک کشورهای منطقه، ایجاد کنسرسیوم آب و انرژی در زمینهٔ استفاده از منابع آب فرا مرزی و غیره، عملی و پیاده نشدند. با وجود آن‌که اتحادیه‌های برشمرده، مانند صندوق بین‌المللی نجات آرال، از سوی بانک جهانی و بانک توسعهٔ آسیایی و دیگر سازمان‌های بین‌المللی و بنیادهای مالی پشتیبانی دریافت کردند، هیچ‌یک از طرح‌های تهیه شده در سال‌های ۲۰۱۰ ـ ۱۹۹۳ در مورد موافقت‌نامه‌های تعامل آب و انرژی مورد توافق کشورهای منطقه قرار نگرفته بود. اکنون، روزنه و مجرای امکان پیشرفت اساسی همکاری در مدیریت و اداره مشترک منابع آب و انرژی در آسیای مرکزی باز می‌شود و این امکانات توسط سران کشورها حمایت می‌شوند. در سال ۲۰۱۷، ازبکستان مکانیزمی را برای نشست‌های مشورتی سران کشورها، ایجاد یک مجمع اقتصادی منطقه‌ای، ایجاد انجمنی از رهبران مناطق و جوامع تجاری کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد کرد. «توکایف»، رئیس جمهور قزاقستان، همچنین مطالبی را به‌نفع ایجاد کنسرسیوم بین‌المللی آب و انرژی بیان داشت. به‌صورت دوجانبه، تعامل میان ازبکستان و قزاقستان، و ازبکستان و تاجیکستان تقویت شد (به‌ویژه در مورد مسائل مربوط به تأمین مالی مشترک ساخت نیروگاه «روگون» و دو نیروگاه در رودخانهٔ «زرافشان»، بازسازی عملیات موازی سیستم‌های انرژی ملی، از جمله از طریق سیستم یکپارچهٔ انرژی آسیای مرکزی). قرقیزستان، ازبکستان و قزاقستان در حال بررسی امکان مشارکت در پروژهٔ نیروگاه برق آبی «کامبار‌ـ‌آتا ـ ۱» هستند. قزاقستان و تاجیکستان در حال گفتگو دربارهٔ همکاری نزدیکتر در توسعهٔ سیستم‌های انرژی خود هستند.
تحلیلگران «بانک توسعهٔ اوراسیا» گزارشی تهیه کرده‌اند که در آن وضعیت منابع آبی در آسیای مرکزی در شرایط تغییرات آب و هوایی ارزیابی و سیر تکاملی همهٔ اشکال آیین‌نامه‌ها و تنظیمات مجتمع آب و انرژی آسیای مرکزی از دورهٔ شوروی تا امروز به‌تفصیل مطالعه شده و بهترین روش‌های بین‌المللی را در نظر گرفته‌اند. بر اساس تجربهٔ تاریخی و بین‌المللی، در این گزارش مجموعه‌ای از پنج راه حل ممکن سازمانی در زمینهٔ تنظیم مجموعه آب و انرژی آسیای مرکزی پیشنهاد شده‌اند. موانع سیاسی که برای مدت طولانی مانع عادی‌سازی روابط بین کشورها در منطقه شده بود از میان برداشته می‌شوند، به‌نحوی که، در سال ۲۰۱۷، پس از یک وقفهٔ ۲۵ ساله، ترافیک هوایی بین دوشنبه و تاشکند برقرار شد. یک سال بعد، تاجیکستان و ازبکستان مقررات ویزا را لغو کردند و در همان سال توافقنامهٔ مشارکت استراتژیک بین کشورها امضا شد. پس از ۳۰ سال، تاجیکستان و ازبکستان ارتباطات راه‌آهن را بازسازی کردند: در ۲۱ ژوئن ۲۰۲۲، اولین قطار از دوشنبه به تاشکند رسید.
مسألهٔ تکمیل سازوکارهای سازمانی ـ قانونی همکاری کشورهای آسیای میانه در بخش آب و انرژی همواره در دستور کار مذاکرات سران کشورها و دولتهای منطقه باقی مانده است و همچنین موضوعی است برای رایزنی با سازمان‌های بین‌المللی. در ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲، بیانیهٔ سمرقند شورای سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای، تأکید کرد که کمبود آب آشامیدنی سالم، و عدم دسترسی به خدمات اولیه بهداشتی و توانایی حفظ بهداشت سالم، از مشکلات جدی است. همکاری بین کشورهای آسیای مرکزی در قالب اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا توسعه و تکامل معینی را بدست آورد (قزاقستان و قرقیزستان اعضای کامل اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا هستند، ازبکستان از ۱۱ دسامبر ۲۰۲۰ وضعیت ناظر اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا را دارد).
در شرایط تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در آسیای مرکزی، امکان و فرصتی برای تجدید سازمان ساختار روابط در مجتمع آب و انرژی آسیای مرکزی و حل مشترک مشکلات کمبود فزاینده منابع آب و انرژی بوجود می‌آید. وظایف اصلی در توسعه فرآیندهای همگون‌سازی و همکاری منطقه‌ای در آسیای مرکزی که هنوز وجود دارند چنین هستند: تأمین پایدار جمعیت با آب آشامیدنی با کیفیت، و بخش‌های اقتصادی، با منابع آب و انرژی. بهبود هرچه بیشتر سازوکار همکاری برای استفادهٔ مشترک از منابع آب و انرژی منطقه که پاسخگوی اهداف و منافع هر کشور باشد، لازم و ضروری است.
منبع: «بنیاد فرهنگ استراتژیک»
https://www.fondsk.ru/news/2023/03/21/o-problemah-vodno-energeticheskogo-kompleksa-centralnoj-azii-58804.html