سوسیالیسم و مذهب
جامعهٔ امروزین به‌طور کامل بر استثمار توده‌های عظیم طبقهٔ کارگر به‌دست اقلیتی کوچک، یعنی طبقهٔ مالکان و طبقهٔ سرمایه‌داران، استوار است. این جامعه یک جامعهٔ برده‌داری است زیرا کارگران «آزاد»، که همهٔ عمر برای سرمایه‌داران کار می‌کنند، «حق دارند» تا آنجا وسایل معیشت داشته باشند که برای بقای آنان به‌عنوان برده های تولیدکنندهٔ سود، و برای تضمین تداوم نظام سرمایه‌داری، لازم است.
ستم اقتصادی بر کارگران به‌ناچار به همهٔ اشکال ستم سیاسی و تحقیر اجتماعی می‌انجامد و حیات معنوی و اخلاقی توده‌ها را به تاریکی و تباهی می‌کشاند…. ناتوانی طبقات تحت ستم در مبارزه علیه استثمار به‌ناچار به اعتقاد به زندگی بهتر پس از مرگ … می‌انجامد. مذهب به کارگران استثمارشده و نیازمند می‌آموزد که در زندگی زمینی خود تسلیم طلب و صبور باشند تا در آخرت به رستگاری و رفاه برسند….
برده‌ای که از برده بودن خود آگاهی پیدا کرده و در راه رهایی خود دست به مبارزه زده است، نیمی از بردگی خود را از میان برده است. کارگر آگاه معاصر، که در کارخانه‌های بزرگ صنعتی رشد کرده است … با اکراه تنگ‌نظری‌های مذهبی را از خود دور می‌کند، بهشت را به کشیشان و متعصبان بورژوا وا می‌گذارد و به‌دنبال دستیابی به یک زندگی بهتر بر روی زمین می‌رود.
مذهب باید یک مسألهٔ خصوصی اعلام شود. با این کلمات، سوسیالیست‌ها برخورد خود را نسبت به مذهب بیان می‌کنند. اما معنای این عبارت باید به‌طور دقیق توضیح داده شود تا سوء تفاهمی پیش نیاید. ما خواهان آن هستیم که مذهب تا آنجا که به دولت مربوط می‌شود یک مسألهٔ خصوصی بماند…. هرکس باید کاملاً آزاد باشد تا مذهبش را به‌میل خود انتخاب کند، یا اصلاً هیچ مذهبی را نپذیرد….
اما تا آنجا که مسأله به حزب سوسیالیست پرولتاریا مربوط می شود، مذهب یک مسألهٔ خصوصی نیست. حزب ما جمعی از مبارزان پیشرو و آگاه راه رهایی طبقهٔ کارگر است. چنین جمعی نمی‌تواند و نباید نسبت به کمبود آگاهی طبقاتی، جهالت یا تاریک اندیشی مذهبی بی‌تفاوت باشد…. برای ما مبارزهٔ ایدئولوژیک یک مسألهٔ شخصی نیست، بلکه مسأله‌ای است که به کل حزب، به همهٔ پرولتاریا، مربوط می‌شود.
اگر چنین است، چرا نباید در برنامهٔ خود اعلام کنیم که آتئیست هستیم؟ چرا نباید مسیحیان و دیگر معتقدان به خدا را از ورود به حزب منع کنیم؟
پاسخ به این سؤال، تفاوت مهم میان بورژواهای دموکرات را با سوسیال دموکرات‌ها در مورد مسألهٔ مذهب روشن می‌کند.
برنامهٔ ما به‌طور کامل بر دیدگاه علمی، و مهم‌تر از آن جهان‌بینی ماتریالیستی استوار است. توضیح برنامهٔ ما، در نتیجه، به ناچار توضیح ما در مورد خاستگاه‌های تاریخی و اقتصادىِ وَهم مذهبی را نیز در بر می گیرد….
اما، ما تحت هیچ شرایطی نباید در دام این خطا، که از سوی دموکرات‌های رادیکال وابسته به بورژوازی به‌طور مکرر انجام می‌گیرد، بیافتیم که به مسألهٔ مذهب به شکل انتزاعی و ایدآلیستی و به‌عنوان یک مسألهٔ ذهنی جدا از مبارزهٔ طبقاتی برخورد کنیم. این احمقانه است اگر فکر کنیم در جامعهٔ مبتنی بر سرکوب و استثمار خشن توده‌های زحمتکش، می‌توان تنگ نظری‌های مذهبی را با شیوه‌های صرفاً تبلیغاتی از میان برد. این یکسویه نگری بورژوایی خواهد بود اگر فراموش کنیم که بار زنجیر مذهب که بر دوش بشریت سنگینی می‌کند صرفاً نتیجه و بازتاب انقیاد اقتصادی در جامعه است. هیچ مقدار برگ تبلیغاتی و هیچ مقدار موعظه نمی‌تواند پرولتاریایی را که خود از طریق مبارزه علیه نیروهای سیاه سرمایه‌داری به آگاهی دست نیافته باشد، در این مورد ارشاد کند. وحدت در این مبارزهٔ واقعاً انقلابی طبقهٔ زیر سلطه برای ایجاد بهشت در روی زمین برای ما بسیار مهم‌تر از وحدت نظر پرولتاریا در رابطه با بهشت آسمانی است.
به این دلیل است که ما نباید مسألهٔ آتئیسم خود را در برنامهٔ حزب بگنجانیم، و هرگز چنین کاری نمی‌کنیم؛ به این دلیل که ما نباید کارگرانی را که هنوز تنگ نظری‌های گذشتهٔ خود را کنار نگذاشته‌اند از ورود به حزب منع کنیم. ما باید همیشه جهان‌بینی علمی خود را تبلیغ کنیم…. اما این به‌هیچ‌وجه بدان معنا نیست که در این کار مسألهٔ مذهب را در جایگاه نخست، یعنی جایی که به آن تعلق ندارد، قرار دهیم؛ این را نیز نباید اجازه دهیم که در عرصهٔ مبارزهٔ اقتصادی و سیاسی، میان نیروهای واقعاً انقلابی برسر یک سری نظرات دست سوم و بی معنی، که به سرعت اهمیت سیاسی خود را از دست می‌دهند و در خود روند رشد اقتصادی به‌سرعت چون زباله به کنار گذاشته می شوند، تفرقه ایجاد شود.
بورژوازی ارتجاعی همه‌جا … مشغول دامن زدن به تنش‌ها و اختلافات مذهبی است تا بدین طریق توجه تودها را از مسایل واقعاً مهم و بنیادی اقتصادی و سیاسی منحرف کند…. سیاست ارتجاعی ایجاد تفرقه در صفوف پرولتاریا … ممکن است در آینده اشکال مکارانه‌تر نیز به‌خود بگیرد. اما، ما در همه حال، خونسردانه و پیگیرانه با آن مبارزه خواهیم کرد و صبورانه بر همبستگی پرولتری و جهان‌بینی علمی خود پای خواهیم فشرد.
پرولتاریای انقلابی موفق خواهد شد که مذهب را تا آنجا که به دولت مربوط می‌شود، به یک مسألهٔ خصوصی بدل کند. در یک چنین نظام سیاسی، که از زنگار قرون وسطی پاک شده باشد، پرولتاریا مبارزهٔ گسترده و علنی خود را برای امحاء بردگی اقتصادی، که سرچشمهٔ واقعی همهٔ توهمات مذهبی در جامعهٔ بشری است، آغاز خواهد کرد.
مجموعهٔ آثار، جلد ۱۰، صفحات ۸۷ ـ۸۳