کیش آتش
کيش آتش بين ترکان قديم ريشه‌های بسيار کهنی دارد که به اعماق هزاران سال، بهطور مشخص ـ تا عصر کيش الهه اومای (۱) ـ می‌رسد و نگهبان آتشِ خانه است.
احترام به آتش در اشکال و اعمال آيينی و عبادی متنوع تجلی می‌کند. در روايت‌ها و افسانه‌ها مالک آتش مالکی در سيمای انسان‌واره است و نگهبان اجاق، خانواده، طايفه و قبيله است. چنانکه در زبان قزاقی تاکنون مرد و رئیس خانواده را«اُتباسی» می‌نامند که در درک کنونی به‌معنی« رئیس خانواده» و در ترجمه تحت‌اللفظی ـ «رئیس اجاق، حافظ آتش» است.
پژواک کيش آتش در مراسم آيينی نوروز حفظ شده است. درباره آيين آتش مراسم آيينی ـ اسطوره‌ای رايج در روستاهای تاجيکستان حکايت از آن دارند که: «شب پيش از سال نو در حياط هر خانه‌ای يا روی تپه‌ها آتش‌های جشن را می‌افروختند. در اين شب در کنار آتش‌ها گردش‌های جمعی ترتيب می‌دادند، ترانه‌های جشن را می‌خواندند و شادی می‌کردند. صبح روز بعد به‌قدر امکان هدايا ردوبدل می‌شد و بهطور کلی سکه‌های نقره، شکر و غيره به يکديگر هديه می‌دادند، بازی‌ها و سرگرمی‌های مختلف ترتيب می‌دادند. ويژگی‌های الزام‌آور مراسم جشن و آيين‌ها آتش، آب و اشياء سفيد‌رنگ بودند». (۲)
فرهنگ آيينی قزاق‌ها همچنين پژواک پرستش آتش را دربردارد. با آتش کارکرد‌های آيينی جادويی که خصلت نگهبان و محافظ را داشت مرتبط بودند و انسان را از نيروهای مرگ محفوظ می‌کرد. کاربرد آتش را باستان‌شناسان به آنکه آتش نزد ترکان حامی خانه و کاشانه، معبد و عبادت‌گاه خانه به‌شمار می‌رفت تلقی می‌کنند.
به‌عنوان مثال آتش نقش مهمی را در مراسم زناشويی بازی می‌کرده است. «عروس هنگام ورود به يورتِ (چادر سياه ـ مترجم) پدر شوهر در برابر اجاق زانو می‌زد، سپس عروس را نزديک اجاق می‌نشاندند و روی اجاق روغن می‌ريختند. عروس در اين زمان چندين بار سجده می‌کرد، و زير لب می‌گفت:«مادرِ آتش و مادرِ روغن به من مهر و محبت ارزانی دار». زنان دست‌ها را بر روی آتش گرم نگهداشته سپس روی صورت عروس می‌کشيدند … (۳)
در فرهنگ قزاق همچنين رسم کهن پاک و تميز کردن دام به پرستش و آيين آتش مربوط بود. در روستاهای قزاقستان در بهار معمولاً دام‌ها را تقسيم می‌کردند و بين آن‌ها گاوان و گوسفندان و شترانی را که گمان می‌رفت بهترين وسيله دفع دام‌ها از نيروهای شيطانی است بيرون می‌راندند … مراسم طرد و بيرون راندن «روح شيطانی»، هنگاميکه آتش را دور سر مريض و ناخوش می‌گرداندند وجود داشت … در قرون وسطی در خانه‌های قزاق‌ها اجاق‌های ويژه و محراب‌هايی برای روشن کردن آتش موجود بودند. (۴)
مراسم و آيين‌های جادويی توصيف شده بين خلق‌هايی که به گله‌داری اشتغال داشتند شناخته شده بودند. در روستاهای ترکمنستان همچنين مراسم و آيين‌های آمرزنده که با کوچ آن‌ها در بهار و تابستان به چراگاه‌ها مرتبط بودند وجود داشتند. با زمستان همه چيز در حيات دامداران تيره و تار و ملال‌انگيز مسجم می‌شد.
از اين‌رو در آستانه کوچ به «پاک شدن» آنگونه که بايست سعی می‌شد. برای اين امر معمولاً دو آتش بزرگ برمی‌افروختند و از بين آن‌ها رمه‌ها را می‌راندند و دامداران خود با خانواده و اثاثيه خانه، که بر روی شتران بار شده بودند از ميان اين دو آتش بزرگ عبور می‌کردند. (۵)
ان.پ. لوباچوا می‌نويسد که پرستش و آيين آتش در مراسم عروسی ازبکی قريه خوارزم مشاهده می‌شود. اين مراسم کاراکتر و خصلت حامی را داشت … آيين اين عنصر مقدس در مراسم و آيين‌های ترکمن‌ها غارا چارشنبه (چهارشنبه سياه) بود که جزيی از آن را تشکيل می‌داد. ماهيت اعمال آيينی در پرش از روی آتش به‌منظور پاک شدن عبارت می‌شد، تا گناهان را در آتش بسوزانند. (۶)
پژوهشگران معاصر به درآميختگی سنت‌های فرهنگی ـ مذهبی باستانی و اسلامی، به‌ويژه بازتاب آيين آتش در اسلام اشاره می‌کنند: «زِمارکوس فرستاده بيزانس که در سال ۵۶۸ به وادی تالاس در جنوب قزاقستان سفر کرد، گزارش داد که ترک‌ها برای آنکه، به حضور ايستامی خان ترکان غربی برسند» «خود را با آتش پاک می‌کنند».
آيين آتشی که در شولپان ـ آتا (چاپان آتا، شهری در کشور قيرقيزستان ـ مترجم) اجرا می‌شد مرتبط با صوفيان قزاق بود. چنانکه در ديرهای صوفيانه پيروان احمد یسوی آتشِ مقدس شب و روز روشن است. صوفی هر بار هنگام ترک دير، دستان خود را به‌سوی آتش دراز می‌کرد و سپس آن‌ها را روی صورت خود می‌کشيد.
پژوهشگر فرانسوی کريستوفر بائومر در کتاب خود می‌نويسد: اين مراسم پاکسازی و آمرزندگی همچنين نشان می‌دهد که اسلام نظريات مذهبی پيش از اسلام را پذيرفته است». (۷)
منابع:
۱ـ الهه اومای کهن‌ترين خدای زن ترک‌ها که هم حامی روح کودکان و زنان باردار و حافظ مادر و نوزاد است و مقام دوم را پس از تنگری (تانگری) دارد که در بين ترکان آلتايی، خاکاسی و همچنين بين باشقيرها، قيرقيزهای تين شان و قزاق‌ها و ازبک‌ها شناخته شده است. اومای به لحاظ ژنتيکی با پرنده هما (همای) يا مرغ سعادت ايرانی مرتبط است ـ دانشنامه شوروی
۲ـ آ.ان. نغمتی. جشن‌های تقويمی کشاورزی تاجيک‌های باستان و اجداد آنان، دوشنبه، نشر دانش، ۱۹۸۹ ـ ص ۶۴
۳ـ بايپاکف ک.م. پرستش آتش در سيردريا ـ نشريه آکادمی علوم جمهوری شوروی قزاقستان، مجموعه علوم اجتماعی، ۱۹۸۷، شماره پنچ، ص ۶۲ـ۶۱
/ سن بيله سنبی.http://www. kazakhistory.ru/ post9.php4 –
۵ـ مطالبی درباره مردم‌نگاری تاريخی ترکمن‌ها، مجموعه مقالات. مدير مسئول آننا دوردی اورازف، عشق‌آباد، نشر علم، ۱۹۸۷، ص ۲۴
۶ـ ان.پ. لوباچوا. از کتاب تاريخ باورها … ص ۲۵
۷ـ رد پاها در صحرا. کشفيات در آسيای مرکزی، ۲۰۰۹