راه‌آهن مقاومت: پروژه‌ای بزرگ برای اتصال ایران، عراق، و سوریه

فراتر از پیامدهای اقتصادی مثبت، پروژه راه آهن ایران، عراق و سوریه با اتصال دریای مدیترانه به خلیج فارس، یک تغییر دهنده بازی ژئوپُلیتیکی خواهد بود.

سر هالفورد جان مکیندر ، یکی از برجسته ترین نظریه پردازان بریتانیا در زمینه ژئوپلیتیک ، در مقاله ای به نام محور جغرافیایی تاریخ که در سال ۱۹۰۴ نوشته شده است ، اهمیت اتصال زمینی بین ملل را مورد بحث قرار می دهد.مکیندر علاوه بر معرفی  نظریه برجسته هارتلند خود، استدلال می کند که پیشرفت‌ها در فناوری حمل‌ونقل، مانند توسعه راه‌آهن، توازن قدرت را در سیاست بین‌الملل تغییر می دهد، زیرا یک دولت یا گروهی از دولت‌های قدرتمند را قادر می‌سازد تا نفوذ خود را در مسیرهای حمل و نقل گسترش دهند.

به عنوان مثال، ایجاد بلوک هایی مانند اتحادیه اروپا یا بریکس، با هدف تقویت ارتباطات بین کشورهای عضو است. این هدف پیامدهای مثبتی برای اقتصاد دارد و به کاهش خطر تنش بین آنها کمک می کند.با توجه به منافع مشترک و رو به رشد حاصل از تقویت روابط بین ملل، هزینه چنین تنش هایی به طور قابل توجه ای افزایش یافته است. در نتیجه ، تقویت اتصالات در یک منطقه خاص ، تأثیر مثبتی بر کل منطقه دارد.بنابراین، هر پروژه زیرساختی بین کشورها را نمی توان صرفاً از منظر اقتصادی نگریست. اثرات ژئوپُلیتیکی آن نیز باید مورد تاکید قرار گیرد.

غرب آسیا با راه آهن متصل می شود

در ماه ژوئیه ۲۰۱۸ ، سعید رسولی ، رئیس راه آهن جمهوری اسلامی ایران (RAI) ، ازقصد ساخت خط راه آهنی که خلیج فارس را به دریای مدیترانه متصل می کند ، یعنی پیوند راه آهن ایران- عراق- سوریه ، خبرداد. این پروژه بلندپروازانه از بصره در جنوب عراق تا البوکمال در مرز عراق و سوریه و سپس تا دیرالزور در شمال شرق سوریه امتداد می یابد.

بدون شک ، این پروژه ارتباطات بین کشورهای غرب آسیا را تقویت خواهد کرد و نیاز به همکاری دیگر قدرت ها را با این منطقه مهم که به لحاظ استراتژیک در بخش هایی از “هارتلند” مکیندر و “ریملند” نیکلاس اسپایکمن اوراسیا قرار دارد، افزایش می دهد. علاوه بر این ، مطابق با پیشنهاد مکیندر ، می توان گفت که این پروژه راه آهن از نظر ژئوپُلیتیک برای سه کشور درگیر – ایران ، عراق و سوریه – و برای کل غرب آسیا از اهمیتی ژئوپُلیتیکی برخوردار است.

مفهوم ارتباط راه آهن بین ایران و عراق بیش از یک دهه پیش مطرح شد. ایران در سال ۲۰۱۱ خط آهن خرمشهر – شلمجه را به طول ۱۷ کیلومتر تکمیل کرد که هدف آن اتصال راه آهن ایران به شهر بصره بود. متعاقباً در سال ۲۰۱۴، تفاهم نامه ای بین تهران و بغداد برای احداث خط شلمجه – بصره به امضا رسید.بر اساس این قرارداد، ایران مسئول طراحی و ساخت پل بر روی اروندرود بود و طرف عراقی متعهد شد یک خط ریلی ۳۲ کیلومتری از مرز شلمجه تا ایستگاه راه‌آهن بصره در داخل خاک عراق احداث کند.

مقصد نهایی: سوریه

در ۱۴ آگوست ۲۰۱۸، ایران اعلام کرد  قصد دارد راه آهن ایران به سوریه را با مشارکت عراق کسترش دهد. این اقدام با هدف مقابله با تحریم های غرب و تقویت همکاری های اقتصادی صورت گرفت.

پروژه راه آهن از بندر امام خمینی در خلیج فارس که در استان خوزستان جنوب غربی ایران قرار دارد ، شروع می شود و به مرز شلمچه عراق می رسد. از آنجا ، راه آهن از استان بصره عراق می گذرد و با عبور از البوکمال در مرز سوریه، دربندرلاذقیه درمدیترانه پایان می یابد.

منابع رسمی ایرانی اعلام کردند که این خط آهن به تلاش های بازسازی سوریه، تقویت بخش حمل و نقل و تسهیل گردشگری مذهبی بین ایران، عراق و سوریه کمک می کند. در حالی که عراق سهم خود را تا مرز سوریه به عهده خواهد داشت،  ایران هزینه های این پروژه را در داخل خاک خود متقبل می شود.در جریان سفر حسن روحانی، رئیس‌جمهور سابق ایران به عراق در مارس ۲۰۱۹، تفاهم‌نامه‌ای درباره این پروژه بین تهران و بغداد به امضا رسید. با این حال، علیرغم توافقات، طرف عراقی با چالش های اقتصادی و کمبود بودجه مواجه شده است که نتیجه آن تاخیر در ساخت راه آهن است.

پیشنهاد راه آهن بین ایران، عراق و سوریه

سه بخش

پروژه راه آهن را می توان به سه بخش تقسیم کرد: بخش اول بندر امام خمینی را به گذرگاه شلمچه در مرز عراق متصل می کند.  به گفته مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی ایران، خط آهن ایران تکمیل و به نقطه صفر مرزی رسیده است.

بخش دوم گذرگاه شلمچه را به بصره در جنوب عراق متصل می کند، که از آنجا به بغداد، استان انبار و در نهایت تا مرز سوریه امتداد می یابد. تامین مالی این بخش، طبق توافق، بر عهده دولت عراق است.  انتظار می رود به زودی این مرحله آغاز شود.

بخش سوم، در داخل سوریه، شامل دو مسیر است: مسیر شمالی از القائم عراق تا البوکمال سوریه امتداد می یابد، سپس به سمت غرب به سمت بندر لاذقیه سوریه می رود. مسیر جنوبی از گذرگاه القائم در مرز عراق و سوریه از طریق حمص تا دمشق ادامه می یابد.

لازم به ذکر است که اگرچه کوتاه ترین مسیر به دمشق از طریق التنف است، اما به دلیل حضور نیروهای اشغالگر غیرقانونی آمریکا در آنجا ، کریدور طولانی تر حمص – دمشق اتخاذ شد. این همچنین باعث شده است تا راه آهن از تعداد بیشتری از شهرهای سوریه عبور کند.

اهمیت اقتصادی

اگرچه خط آهن بین ایران و عراق تنها 32 کیلومتر است و تقریباً 120 میلیون دلار هزینه دارد که به طور مساوی تقسیم می شود، ولی اهمیت آن بسیار فراتر از طول آن است. این تنها راه آهن ارتباطی بین دو کشور خواهد بود و با اتصال خطوط ابتکار یک کمربند و جاده چین (BRI)از طریق ایران به عراق،  نقش مهمی در بهبود ارتباطات در سراسر منطقه خواهد داشت.

پس از تکمیل، این پروژه عراق را قادر می سازد تا به راحتی به شبکه راه آهن گسترده ایران که تا مرز شرقی ایران امتداد دارد متصل شود. این پیوند برای بغداد مسیرهایی را جهت ارتباط با افغانستان، پاکستان، چین، قفقاز، آسیای مرکزی و خاور دور باز خواهد کرد.

علاوه بر این، این پروژه در آینده، عراق را به عنوان یک مسیر ترانزیتی در تجارت بین کشورهای عربی منطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی و همچنین روسیه قرار خواهد داد. اتفاقاً، ایران و روسیه به تازگی قراردادی را برای ایجاد خط آهنی که شهرهای ایران، آستارا را به رشت متصل می‌کند، به عنوان بخشی از کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال- جنوب( INSTC ) امضا کرده‌اند.

این خط راه آهن همچنین به ترویج گردشگری مذهبی در میان این سه کشور کمک می کند که چندین زیارتگاه مهم شیعه را در خود جای داده اند.  در سپتامبر ۲۰۲۲ بیش از ۲۱ میلیون نفر از سراسر جهان از جمله ۳ میلیون ایرانی برای زیارت سالانه اربعین در شهر مقدس کربلا به عراق سفر کردند.  با اتصال خط آهن، این رقم احتمالاً به میزان قابل توجهی افزایش می یابد و منجر به افزایش درآمد خزانه داری عراق خواهد شد.

در عین حال، این پروژه ضمن تقویت استقلال این کشورها و کاهش احتمالی دخالت قدرت های خارجی در روابط اقتصادی کشورهای این پروژه،  به عنوان ابزاری برای دور زدن تحریم های غرب و فشارهای خارجی بر سه کشور، به ویژه ایران و سوریه عمل خواهد کرد.

موانع اجرای پروژه

علیرغم توافقات امضا شده، پروژه راه آهن تهران – بغداد – دمشق با واکنش‌های متفاوتی در عراق مواجه شده که منجر به عدم اشتیاق در راه پیشبرد  این مسیر ریلی گردیده است. تنها در همین ماه گذشته بود که وزارت حمل و نقل در خصوص ارتباط خط آهن خود با ایران توضیح داد و تاکید کرد که این پروژه فقط مربوط به حمل و نقل مسافر است.

سیاستمداران عراقی ابراز نگرانی کرده اند که اتصال ریلی با ایران می تواند مانع پروژه کانال خشک کشورشان شود که هدف آن اتصال بندر فاو در استان بصره به مرزهای ترکیه و سوریه است.آنها بر این باورند که بندر بزرگ فاو برای محموله های دریایی، از نظر استراتژیک در نزدیکترین نقطه به اروپا قرار دارد و به طور بالقوه مزایای اقتصادی و فرصت های شغلی را به همراه می آورد. علت این نگرانی‌ها این است که با اهمیت یافتن بیشتر بندر امام خمینی در ایران، از اهمیت بندر فاو کاسته شود.

اما نگرانی‌های عراق در واقع فرصتی برای اتصال ایران به پروژه کانال خشک*است که اهمیت استراتژیک هر دو پروژه را افزایش می‌دهد و موقعیت عراق را به عنوان یک مرکز تجاری منطقه‌ای تقویت می‌کند. در آینده نزدیک، ارتباط و همکاری بین این همسایگان در خنثی کردن تلاش‌های خارجی برای جلوگیری از وابستگی متقابل اقتصادی سه کشور بسیار مهم خواهد بود.

یک سفر امیدوار کننده

پروژه اتصال سه جانبه راه آهن از آنجا که این کشورها را در یک شبکه بزرگتر به هم متصل می کند،   اهمیت بسیار زیادی دارد و شبیه جاده ابریشم تاریخی است که برای قرن ها تجارت بین شرق و غرب را تسهیل می کرد.پروژه راه آهن این توانایی را دارد که در صورت تحقق و گسترش بیشتر در کشورهایی مانند عربستان سعودی، اردن و لبنان، تحول بزرگی را در غرب آسیا آغاز کند.

مشارکت این کشورها در چنین پروژه ای نه تنها تنش ها را بین کشورهای منطقه کاهش می دهد، بلکه با خود نتایج اقتصادی مثبتی را به ارمغان می آورد و گردشگری، به ویژه گردشگری مذهبی را تقویت و روابط بین منطقه ای را تقویت می کند.با اتصال بازیگران کلیدی در یک منطقه استراتژیک ژئوپُلیتیکی، پیوند ریلی تهران- بغداد- دمشق این پتانسیل را دارد که در غرب آسیا پایه و اساس یک الگوی تازه ای را ایجاد کند، الگوئی که باعث ارتقای ارتباطات، ثبات و رفاه می شود.

همانطور که در توافقنامه های اخیر نزدیک شدن ایران و عربستان، و سوریه و عربستان مشاهده می شود، منطقه در حال و هوای مشارکتی است و فعالانه به جای درگیری و تنش، به دنبال توسعه اقتصادی است.  با وجود چین و روسیه – دو قدرتی که در خط مقدم بزرگترین پروژه های اتصال اوراسیا، همچون یک کمربند و جاده، و کریدور شمال- جنوب (BRI و INSTC) قرار دارند – میانجیگری می کنند و بر بسیاری از این ابتکارات دیپلماتیک تأثیر می گذارند، انتظار می رود راه آهن، جاده ها و آبراه ها شروع به اتصال کشورهایی کنند که برای دهه ها با یکدیگر اختلاف داشته اند.

*پروژه کانال خشک: عراق روی پروژه «کانال خشک» کار می‌کند که شامل راه آهن، بزرگراه، و خطوط لوله نفت و گاز است تا بندر بزرگ فاو عراق را مستقیماً از طریق ترکیه یا سوریه به اروپا متصل کند. این امر به طور بالقوه عراق را به یک مرکز اصلی برای حمل و نقل مقادیر زیادی کالا بین آسیا و اروپا و بین شرق و غرب تبدیل خواهد کرد.